Ubezpieczenie społeczne marynarzy: ważny wyrok TSUE z dnia 08.05.2019 roku

W dniu 08 maja 2019 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w Luksemburgu wydał wyrok w przedmiocie ustalenia sytuacji ubezpieczeniowej osób pracujących poza granicami kraju. Orzeczenie Trybunału jest niezwykle istotne dla osób wykonujących pracę na statkach, bowiem rozstrzyga ono zgodnie z jakimi przepisami marynarz mający miejsce zamieszkania na terytorium Unii Europejskiej powinien opłacać składki na ubezpieczenie społeczne.

Ustalenie miejsca podlegania ubezpieczeniom społecznym nastręczało wielu problemów w praktyce, czego wyrazem była konieczność zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości i dokonania wykładni przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.

Podstawa prawna

Od dnia przystąpienia Polski do UE polski system zabezpieczenia społecznego podlega koordynacji tj. dostosowania i łączności z systemami zabezpieczenia społecznego UE. System zabezpieczenia społecznego został uregulowany w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 166 z 30.04.2004 r., str. 1, z późn. zm.) oraz rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE L 284 z 30.10.2009 r., str. 1, z późn. zm.). W tym miejscu należy wskazać, że ww. przepisy obowiązywały w Państwach Członkowskich UE do 27 czerwca 2012 r., natomiast w stosunku do Szwajcarii zaczęły obowiązywać od 1 kwietnia 2012 r a do Państw EOG od 1 czerwca 2012 r.

Od dnia 28 czerwca 2012 r. we wszystkich Państwach Członkowskich zaczęły obowiązywać przepisy Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 465/2012 z dnia 22 maja 2012 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz rozporządzenie (WE) nr 987/2009 dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 (Dz. Urz. UE L 149 z 08.06.2012 r., str. 4). Ww. przepisy zostały przyjęte przez Państwa EOG w dniu 2 lutego 2013 r. Jednakże, Szwajcaria w dalszym ciągu stosuje przepisy rozporządzeń 883/2004 i 987/2009 przed zmianami wprowadzonymi przez rozporządzenie 465/2012.

Tytuł II rozporządzenia nr 883/2004 zawiera normy dotyczące ustalania mającego zastosowanie ustawodawstwa z zakresu zabezpieczenia społecznego i obejmuje art. 11–16 tego rozporządzenia. Zgodnie z art. 11 tego rozporządzenia, zatytułowanym „Zasady ogólne”:

„1. Osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego. Ustawodawstwo takie określane jest zgodnie z przepisami niniejszego tytułu.
[…]

3. [Z zastrzeżeniem przepisów] art. 12 do 16:

a) osoba wykonująca w państwie członkowskim pracę najemną lub pracę na własny rachunek podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
b) urzędnik służby cywilnej podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, jakiemu podlega zatrudniająca go administracja;
c) osoba otrzymująca zasiłek dla bezrobotnych zgodnie z przepisami art. 65 na podstawie ustawodawstwa państwa członkowskiego zamieszkania podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
d) osoba powołana lub odwołana ze służby w siłach zbrojnych lub służby cywilnej w państwie członkowskim podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego;
e) każda inna osoba, do której nie mają zastosowania przepisy lit. a) do d), podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, bez uszczerbku dla innych przepisów niniejszego rozporządzenia, gwarantujących jej świadczenia na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku innych państw członkowskich.

4. Do celów stosowania przepisów niniejszego tytułu praca najemna lub praca na własny rachunek wykonywana normalnie na pokładzie statku na morzu pod banderą państwa członkowskiego uważana jest za pracę wykonywaną w tym państwie członkowskim. Jednakże osoba zatrudniona na pokładzie statku pod banderą państwa członkowskiego, a otrzymująca wynagrodzenie za taką pracę od przedsiębiorstwa lub osoby, których siedziba lub miejsce prowadzenia działalności są w innym państwie członkowskim, podlega ustawodawstwu tego ostatniego państwa członkowskiego, jeżeli zamieszkuje w tym państwie. […] […]”.

Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości

Sprawa rozpatrywana przez Trybunał dotyczyła obywatela Łotwy, mającego miejsce zamieszkania na Łotwie, który od sierpnia do grudnia 2013 r. pracował jako steward dla Oceanwide Offshore Services B.V., spółki z siedzibą w Holandii. Marynarz wykonywał tę pracę na pokładzie statku pływającego pod banderą Bahamów, który w rozpatrywanym okresie pływał na niemieckiej części szelfu kontynentalnego Morza Północnego. Niderlandzkie organy podatkowe wydały wobec obywatela Łotwy decyzję podatkową za rok 2013 o ustaleniu wymiaru podatku dochodowego i składek na zabezpieczenie społeczne.

Marynarz odwołał się od wydanej decyzji podnosząc, iż nie był objęty systemem zabezpieczenia społecznego w Holandii. Rozpoznający sprawę na skutek odwołania Sąd Najwyższy Niderlandów powziął określone wątpliwości i postanowił zawiesić postępowanie oraz zwrócić się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym w ww. zakresie.

Celem zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym było ustalenie, czy art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 należy interpretować w ten sposób, że osoba – mimo iż pracuje jako marynarz dla pracodawcy mającego siedzibę w jednym z państw członkowskich, na statku pływającym pod banderą państwa trzeciego i poza terytorium Unii Europejskiej – zachowała miejsce zamieszkania w państwie członkowskim pochodzenia, jest objęta zakresem zastosowania tego przepisu, w związku z czym ustawodawstwem mającym zastosowanie do tej sytuacji jest ustawodawstwo państwa członkowskiego miejsca zamieszkania tej osoby.

W wydanym orzeczeniu Trybunał odniósł się do wcześniejszych orzeczeń podkreślając ponownie, że sama okoliczność, że pracownik świadczy pracę poza terytorium Unii, nie wystarczy, by przepisy prawa Unii dotyczące swobodnego przepływu pracowników, między innymi rozporządzenie nr 883/2004, zostały pozbawione zastosowania, pod warunkiem, że stosunek pracy zachowuje wystarczająco ścisły związek z tym terytorium. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału wystarczająco ścisły związek pomiędzy stosunkiem pracy a terytorium Unii wynika w szczególności z okoliczności, że obywatel Unii, zamieszkały w jednym z państw członkowskich, został zaangażowany przez przedsiębiorstwo mające siedzibę w innym państwie członkowskim, na którego rachunek wykonuje działalność zawodową (wyrok z dnia 19 marca 2015 r., Kik, C 266/13, EU:C:2015:188, pkt 43 i przytoczone tam orzecznictwo).

W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał podniósł, że marynarz na statku pływającym pod banderą państwa trzeciego (tj. spoza UE), nie jest objęty również zasadą ogólną z art. 11 ust. 4 rozporządzenia nr 883/2004, wskazującą w wypadku marynarzy ustawodawstwo państwa członkowskiego bandery (zob. podobnie wyrok z dnia 19 marca 2015 r., Kik, C 266/13, EU:C:2015:188, pkt 56).

Trybunał podkreślił, iż z brzmienia art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 wynika, że „każda inna osoba, do której nie mają zastosowania przepisy lit. a) do d), podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, bez uszczerbku dla innych przepisów niniejszego rozporządzenia, gwarantujących jej świadczenia na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku innych państw członkowskich”. Nadto literalnej wykładni tego przepisu wynika, że prawodawca Unii użył wyrażeń ogólnych, w szczególności wyrażeń „każda inna osoba” oraz „bez uszczerbku dla innych przepisów niniejszego rozporządzenia”, w tym celu, by nadać temu art. 11 ust. 3 lit. e) charakter normy kolizyjnej domykającej system, obejmującej swoim zakresem stosowania wszystkie osoby znajdujące się w sytuacji, która nie jest konkretnie uregulowana w innych przepisach rozporządzenia, oraz by wprowadzić pełny system ustalania mającego zastosowanie ustawodawstwa. Ponadto treść tego przepisu nie zawiera żadnego ograniczenia jego zakresu zastosowania do osób nieaktywnych zawodowo.

Dodatkowo jeżeli chodzi o cele rozporządzenia nr 883/2004, należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przepisy tytułu II rozporządzenia nr 883/2004, do których zaliczają się jego art. 11–16, stanowią kompletny i jednolity system norm kolizyjnych, które mają na celu nie tylko uniknięcie jednoczesnego stosowania kilku ustawodawstw krajowych i mogących z tego wyniknąć komplikacji, lecz także zapewnienie, by osoby objęte zakresem zastosowania rozporządzenia nr 883/2004 nie były pozbawione ochrony w dziedzinie zabezpieczenia społecznego z uwagi na brak ustawodawstwa, jakie miałoby zastosowanie w ich przypadku (wyroki: z dnia 14 czerwca 2016 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo, C 308/14, EU:C:2016:436, pkt 64; z dnia 25 października 2018 r., Walltopia, C 451/17, EU:C:2018:861, pkt 41 i przytoczone tam orzecznictwo).

Trybunał orzekł, że art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 stosuje się w szczególności do osób, które nie są aktywne zawodowo (zob. podobnie wyrok z dnia 14 czerwca 2016 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo, C 308/14, EU:C:2016:436, pkt 63). Jednakże, jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 44, 45 opinii, wykładnia zawężająca art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004, która ograniczyłaby zakres stosowania rozpatrywanego przepisu tylko do osób nieaktywnych zawodowo, wiązałaby się z ryzykiem pozbawienia osób, których nie obejmują hipotezy z art. 11 ust. 3 lit. a)–d) ani z innych przepisów tego rozporządzenia, ochrony w dziedzinie zabezpieczenia społecznego z uwagi na brak ustawodawstwa, jakie miałoby zastosowanie w ich przypadku.A zatem przepis art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 znajduje zastosowanie do wszystkich osób, które nie zostały wskazane w art. 11 ust. 3 lit. a)–d), a nie tylko tych, które są nieaktywne zawodowo. Jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 50 opinii, wykładni tej nie podważają wyjaśnienia Komisji wspomniane w pkt 14 niniejszego wyroku ani Praktyczny poradnik dotyczący ustawodawstwa mającego zastosowanie w Unii Europejskiej (UE), Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) i Szwajcarii, opracowany i zatwierdzony przez Komisję Administracyjną ds. Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego i opublikowany w grudniu 2013 r. Nawet jeżeli dokumenty te stanowią użyteczne narzędzia wykładni rozporządzenia nr 883/2004, to nie mają one żadnej mocy wiążącej, a zatem Trybunał nie jest nimi związany przy dokonywaniu wykładni wspomnianego rozporządzenia.Trybunał odpowiadając na pytanie prejudycjalne wskazał, że w świetle ogółu powyższych rozważań na przedłożone pytanie trzeba udzielić następującej odpowiedzi: art. 11 ust. 3 lit. e) rozporządzenia nr 883/2004 należy interpretować w ten sposób, że sytuacja taka jak w sprawie w postępowaniu głównym, w której osoba – mimo iż pracuje jako marynarz dla pracodawcy mającego siedzibę w jednym z państw członkowskich, na statku pływającym pod banderą państwa trzeciego i poza terytorium Unii – zachowała miejsce zamieszkania w państwie członkowskim pochodzenia, jest objęta zakresem zastosowania tego przepisu, w związku z czym ustawodawstwem mającym zastosowanie do tej sytuacji jest ustawodawstwo państwa członkowskiego miejsca zamieszkania tej osoby.

Podsumowanie

Podsumowując wskazać należy, iż wydane orzeczenie pozwala na rozstrzygniecie wątpliwości w zakresie ustalenia podlegania ubezpieczeniom społecznym i wykluczenia możliwości zastosowania w sprawie kilku ustawodawstw. Jednocześnie wyrok Trybunału podkreśla rolę miejsca zamieszkania na terytorium Unii Europejskiej jako kluczowej przesłanki, w przypadku pracy marynarza będącego obywatelem jednego z państw UE, który wykonuje pracę na statku podnoszącym banderę państwa trzeciego (tj. spoza UE).

Co najważniejsze, dzięki wydanemu orzeczeniu obywatel państwa członkowskiego nie zostanie pozbawiony ochrony wynikającej z zabezpieczenia społecznego w jego państwie zamieszkania. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ma także kluczowe znaczenie dla polskich marynarzy, zabezpieczając ich przed niekorzystnymi decyzjami organów innych państw członkowskich wymuszających konieczność opłacenia składek społecznych w danym kraju. Wyrok ten ma ogromne znaczenie dla licznego grona polskich marynarzy pracujących na rzecz armatorów unijnych, ale na statkach podnoszących bandery państw spoza UE. Oczywiście wskazać należy, iż w niektórych stanach faktycznych i reżimach prawnych marynarze będą zobowiązani do zapłaty składek na ubezpieczenie społeczne w innym państwie, co będzie wymagało bardzo zindywidualizowanej analizy ich sytuacji prawnej.Całkowicie odrębną kwestią pozostaje na ile polskie organy rentowe będą, w praktyce, stosowały się do zasad wynikających z omówionego powyżej wyroku TSUE.