Umowa stoczniowa - wypowiedzenie czy odstąpienie?

Podstawową umową cywilnoprawną zawieraną w działalności stoczniowej jest umowa o budowę statku bądź poszczególnych jego elementów (umowa stoczniowa). Mimo, iż obie strony przystępują do jej zawarcia w celu wykonania statku bądź jego elementów za wynagrodzeniem, nierzadko okazuje się, że oczekiwania stron względem wzajemnej współpracy okazują się odmienne od rzeczywistego przebiegu realizacji umowy, przez co niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym staje się jej wykonanie w całości. W konsekwencji, zasadnym jawi się odpowiedź na pytanie, czy możliwym jest skrócenie czasu związania stron umową oraz ocena, jakie skutki niesie za sobą rozwiązanie umowy mimo niewykonania jej w całości.

Uwagi wstępne

Umowa o budowę statku, ze względu na swój ściśle określony przedmiot świadczenia, nie stanowi odrębnego typu umowy nazwanej na gruncie prawa cywilnego. Faktem jest, że umowa ta pojawia się w ustawodawstwie polskim np. w ustawie z dnia 18 września 2001 roku – Kodeks Morski w kontekście informacji wskazywanych w rejestrze statków w budowie, jednakowoż nie jest to równoznaczne z tym, że stanowi ona osobny typ umowy cywilnoprawnej.

Mając na uwadze takie elementy umowy o budowę statku, jak: przedmiot świadczeń stron i ich zakres, sposób wynagrodzenia za zbudowanie statku albo wykonanie jego części, odpowiedzialność za ewentualne wady w wykonanym przedmiocie, ale także wykonywanie umowy w oparciu o dokumentację projektową, przyjmuje się, że umowa o budowę statku jest traktowana jako umowa o dzieło z obecnymi jednakże głosami o zasadności uznania jej za umowę o roboty budowlane.

W konsekwencji przyjąć należy, że do możliwości rozwiązania Umowy przed zakończeniem budowy statku albo jego elementu zastosowanie znajdą zarówno przepisy dotyczące ogółu zobowiązań, w tym umów wzajemnych, jak również przepisy szczególne dotyczące umowy o dzieło oraz umowy o roboty budowlane.

Warto przy tym zauważyć, że nierzadko budowa statku wykonywana jest na rzecz jednostki sektora finansów publicznych bądź innego podmiotu, który zobowiązany jest do zawierania umów o określonej wartości w trybie ustawy z dnia 29 stycznia 2004 roku – Prawo zamówień publicznych, a nie na zasadach wolnorynkowych. W odniesieniu do umów zawieranych w trybie powyższej ustawy, ustawodawca, obok przyczyn zawartych w Kodeksie Cywilnym, określił dodatkowe podstawy do odstąpienia od umowy, jednakowoż ze względu na wąski zakres podmiotów zobowiązanych do zawierania umów z zachowaniem reżimu tejże ustawy, przyczyny te nie będą przedmiotem niniejszego opracowania.

Obok rozwiązań zaproponowanych przez ustawodawcę, strony mogą ukształtować treść łączącej je umowy, w tym postanowień dotyczących rozwiązania umowy przed jej wykonaniem, zgodnie z własnymi potrzebami, w ramach przewidzianej w Kodeksie Cywilnym zasady swobody umów. Jedynymi ograniczeniami w tym zakresie pozostaje wymóg zgodności treści umowy oraz jej celu z właściwością (naturą) stosunku, ustawą oraz zasadami współżycia społecznego.

Odstąpienie od umowy

Przepisy Kodeksu Cywilnego przewidują możliwość odstąpienia od Umowy zarówno, jeżeli tego rodzaju zastrzeżenie zawarte zostało w treści umowy (umowne prawo odstąpienia), jak i w przypadku spełnienia przesłanek przewidzianych w ustawie, bez konieczności zawarcia w treści umowy postanowienia o obowiązywaniu danego przepisu w odniesieniu do powstałego na skutek jej zawarcia stosunku prawnego (ustawowe prawo odstąpienia).

Umowne prawo odstąpienia

W odniesieniu do umownego prawa odstąpienia ustawodawca wskazuje, że do możliwości jego zastosowania oprócz konieczności zawarcia postanowienia w tym zakresie w treści umowy, niezbędnym jest określenie terminu, w którym jedna bądź obie strony mogą skorzystać z przysługującego im uprawnienia. Zawarcie w umowie postanowienia o umownym prawie odstąpienia bez wskazania terminu końcowego do skorzystania z tego uprawnienia czyni to postanowienie nieważnym. Wskazać przy tym należy, że do odstąpienia od umowy na podstawie umownego prawa odstąpienia w trybie przewidzianym przez ustawodawcę nie jest koniecznym podanie, a nawet zaistnienie jakiejkolwiek przyczyny.

Ustawodawca przewiduje możliwość zastrzeżenia, że skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy wiązać się będzie z koniecznością zapłaty określonej w umowie sumy pieniężnej (odstępnego), której uiszczenie warunkuje skuteczność oświadczenia o odstąpieniu od umowy.

Skutkiem skorzystania z umownego prawa odstąpienia w modelowym kształcie jest:

a) uznanie umowy za niezawartą (skutek łac. ex tunc – od wtedy) rozumiane jako zniweczenie skutku zawarcia umowy przez strony;
b) obowiązek stron zwrotu drugiej stronie przedmiotu świadczenia w stanie niezmienionym, chyba że zmiana wynikała ze zwykłego zarządu;
c) obowiązek zapłaty wynagrodzenia, jeżeli przedmiotem świadczenia było świadczenie usług bądź korzystania z rzeczy.
Wskazać przy tym należy, że skutek w postaci uznania umowy za nieobowiązującą od samego początku oznacza, że strony nie mogą dochodzić roszczeń wynikających z treści umowy z uwagi na ich wygaśnięcie, dotyczy to zarówno świadczeń o charakterze podstawowych np. co do wysokości wynagrodzenia, jak i świadczeń i praw akcesoryjnych, takich jak kary umowne za nienależyte wykonanie umowy czy odsetki za opóźnienie w płatności.

Jednocześnie wobec specyfiki związanej z budową statku, która opiera się na wykonaniu przedmiotu stanowiącego trwały, zbudowany z wielu gotowych lub stworzonych na potrzeby konkretnej umowy komponentów, niezwykle trudnym, a nierzadko niemożliwym jawi się zwrot świadczenia w naturze. Podobny sposób rozliczenia zostanie zastosowany w sytuacji, w której nie jest możliwy w naturze zwrot dostarczonych materiałów. Sposób ten powoduje obowiązek rozliczenia stron w oderwaniu od poczynionych w umowie uzgodnień, co może doprowadzić do pokrzywdzenia jednej ze stron umowy.

Dodatkowo należy zauważyć, że skutkiem uznania umowy za niezawartą jest brak możliwości domagania się wynagrodzenia umownego. Strony mogą w umowie określić wysokość wynagrodzenia, które będzie uważane za odpowiednie w przypadku odstąpienia od umowy w trakcie wykonywania zobowiązania. W praktyce jednak w momencie sporządzenia umowy trudnym będzie określenie konkretnych kwot części wynagrodzenia w zależności z poszczególnymi etapami zaawansowania prac, stąd zasadnym jawi się zamieszczenie postanowienia o proporcjonalnej do stanu wykonania prac zapłacie ustalonej w oparciu o wynagrodzenie umowne. Brak tego rodzaju postanowienia niesie ryzyko wskazywania przez zamawiającego, że wykonawcy przysługuje wynagrodzenie w oparciu o ceny rynkowe, które może być na o wiele niższym poziomie aniżeli ustalone przez strony w treści umowy.

Jednocześnie zarówno w orzecznictwie, jak i doktrynie wskazuje się, że przepis regulujący przedstawione powyżej konsekwencje skorzystania przez stronę z umownego odstąpienia od umowy ma charakter dyspozytywny, co oznacza, że strony mogą już w treści umowy zmienić skutki złożonego oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy poprzez np. zastrzeżenie skutku łac. ex nunc – od teraz, co oznaczałoby, że strony nie są związane umową na przyszłość, natomiast ta wiąże ich co do przedmiotu zobowiązania stron w części już wykonanej. Dzięki temu, strony nie muszą dokonywać zwrotu przedmiotu świadczenia, rozliczając się z uwzględnieniem stopnia zaawansowania prac, których własność przechodzi na zamawiającego, natomiast wykonany przedmiot podlega ochronie w ramach reżimu rękojmi za wady, jak i gwarancji. Dodatkowo, strony mogą swobodnie wysuwać roszczenia znajdujące oparcie zarówno w treści umowy, jak i przepisach ustawowych dotyczących umowy o dzieło czy umowy o roboty budowlane.

Warto przy tym wskazać, że dopuszczalnym jawi się zastrzeżenie w treści umowy uprawnienia do odstąpienia od umowy w przypadku zaistnienia wskazanych wprost w umowie przyczyn nazywanego w doktrynie tzw. odstąpieniem sankcyjnym. Spornym pozostaje jedynie, czy wówczas mimo to nie powinien być wskazany w treści umowy termin, w jakim strona może skorzystać z uprawnienia do odstąpienia od umowy.

Ustawowe prawo odstąpienia

Ustawodawca przewiduje możliwość odstąpienia od umowy przez jej stronę w odniesieniu do umów o charakterze wzajemnym (umów dwustronnie zobowiązujących, w których obie ze stron są jednocześnie zobowiązane do świadczenia na rzecz drugiej strony, jak i uprawnione do żądania spełnienia świadczenia przez drugą stronę – do grupy tej należy zarówno umowa o dzieło, jak i umowa o roboty budowlane) w następujących przypadkach:

a) zwłoka (zawinione przez zobowiązanego do świadczenia opóźnienie) w wykonaniu zobowiązania przez drugą stronę – aby skorzystać z tego uprawnienia, koniecznym jest uprzednie wyznaczenie drugiej stronie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia z zastrzeżeniem, że w przypadku niespełnienia świadczenia w tym terminie, strona będzie uprawniona do odstąpienia od umowy;
b) zwłoka w wykonaniu zobowiązania przez drugą stronę, pod warunkiem zastrzeżenia uprawnienia do odstąpienia od umowy w jej treści na wypadek nieterminowego wykonania zobowiązania tzw. lex commissoria bądź gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce na przykład upływ terminu wydania statku osobie trzeciej – wówczas do skorzystania z prawa odstąpienia nie jest konieczne wyznaczenie dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania.
c) oświadczenie strony zobowiązanej do świadczenia, że świadczenia nie spełni – po stronie uprawnionej nie ma wówczas obowiązku do wyznaczenia dodatkowego terminu;
d) niemożliwość spełnienia świadczenia wskutek okoliczności, za które zobowiązany do świadczenia ponosi odpowiedzialność.

Odstąpienie od umowy o budowę statku z jednej z powyższych przyczyn, podobnie jak w przypadku umownego odstąpienia od umowy w modelu proponowanym przez ustawodawcę, powoduje fikcję braku zawarcia umowy (skutek ex tunc) oraz wywołuje obowiązek zwrotu dotychczas spełnionych świadczeń.

Co istotne, ustawodawca mając na uwadze fakt, że odstępujący od umowy podjął decyzję o rozwiązaniu umowy z przyczyn leżących po stronie jego kontrahenta, przyznaje mu uprawnienie do naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Oznacza to, że odstępujący celem uzyskania odszkodowania musi wykazać jedynie, że przyczyna leżąca u podstaw odstąpienia przez niego od umowy (jedna z powyżej wskazanych) pozostaje w związku przyczynowym z zaistniałą po stronie odstępującego szkodą majątkową na przykład w zakresie konieczności zapłaty na rzecz podmiotu trzeciego kar umownych na skutek nieterminowego oddania statku. Co istotne, w związku z istniejącym domniemaniem winy wynikającym z przepisów Kodeksu Cywilnego, to na stronie zobowiązanej do świadczenia, nie zaś na odstępującym, spoczywa ciężar wykazania, że niewykonanie umowy lub nienależyte prowadzenie prac wynika z przyczyn od niej niezależnych. Zakresem odszkodowania objęte są, w braku odmiennego postanowienia w tym zakresie, zarówno poniesione straty, jak i utracone na skutek niewykonania umowy korzyści. Celem ułatwienia dochodzenia ewentualnych roszczeń o charakterze odszkodowawczym warto, aby zamawiający zadbał, by do umowy załączono kopię polisy ubezpieczeniowej OC wykonawcy bądź zawarto w treści umowy podstawowe dane pozwalające na jej identyfikację – wówczas to roszczenia o wypłatę należnego odszkodowania można kierować bezpośrednio do zakładu ubezpieczeń.

Warto wskazać, że skutki w tym zakresie mogą być zmienione przez strony w umowie na przykład poprzez zastrzeżenie skutku na przyszłość oraz ustalenia konkretnych zasad rozliczenia stron.
Jednocześnie, ustawodawca przewiduje dodatkowe przyczyny odstąpienia w odniesieniu do umowy o dzieło oraz umowy o roboty budowlane, do których zaliczyć należy umowę o budowę statku.

W zakresie umów o dzieło w ustawie przewidziano następujące podstawy, dla których strona może odstąpić od umowy:

a) opóźnienie przyjmującego zamówienie w rozpoczęciu lub wykończeniu dzieła w takim rozmiarze, że nie jest prawdopodobne, żeby przyjmujący zdołał ukończyć dzieło w czasie umówionym w umowie np. z uwagi na poziom skomplikowania prac objętych przedmiotem umowy – wówczas zamawiający może odstąpić od umowy bez wyznaczenia dodatkowego terminu jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła;
b) wykonywanie dzieła w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową – aby skorzystać z możliwości odstąpienia od umowy, przyjmujący zamówienie musi wyznaczyć dodatkowy termin do prawidłowego wykonania dzieła, a dopiero po jego bezskutecznym upływie odstąpić od umowy z tym zastrzeżeniem, że jeżeli to zamawiający dostarczył materiał do wykonania dzieła, to wówczas może on żądać zwrotu materiału i wydania rozpoczętego dzieła;
c) brak współdziałania zamawiającego z przyjmującym zamówienie, potrzebnego do wykonania dzieła na przykład niedostarczenie materiałów potrzebnych do wykonania dzieła bądź dokumentacji projektowej – do skorzystania z uprawnienia do odstąpienia od umowy koniecznym jest uprzednie wyznaczenie dodatkowego terminu z zagrożeniem odstąpienia od umowy w przypadku jego bezskutecznego upływu.

Wskazać należy, że odstąpienie od umowy z powyższych przyczyn także powoduje skutek wsteczny, co oznacza, że umowa traktowana jest za niezawartą, strony obowiązane są do zwrotu dotychczas spełnionych świadczeń, a roszczenia akcesoryjne z tytułu np. odsetek wygasają. W doktrynie podkreśla się, że strony w umowie mogą odmiennie ukształtować skutek złożonego oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy z powyższych podstaw np. poprzez jego zmianę na przyszłość. Dodatkowo, dopuszczalnym jawi się przyznanie stronom uprawnienia do odstąpienia od umowy w części niewykonanej (jeśli możliwym jest wyodrębnienie stosunkowo samodzielnego etapu prac, co winno być oceniane każdorazowo).

Ponadto, ustawodawca przyznaje zamawiającemu prawo do odstąpienia od umowy bez przyczyny. Momentem granicznym do skorzystania z tego uprawnienia jest chwila ukończenia dzieła. Wówczas jednak zamawiający zobowiązany jest do zapłaty przyjmującemu zamówienie wynagrodzenia określonego w umowie w całości z jednoczesnym uprawnieniem do odliczenia tego, co przyjmujący zamówienie zaoszczędził z powodu niewykonania dzieła na przykład kosztów niezakupionego finalnie materiału na wykonanie dzieła czy kosztów wynagrodzenia pracowników. Należy przy tym zauważyć, że sposób uregulowania wzajemnych rozliczeń stron w ustawie powoduje w orzecznictwie sądów wątpliwości co do tego, czy umowa uważana jest za niezawartą (skutek ex tunc) czy też skutki prawne występują jedynie na przyszłość (skutek ex nunc). W konsekwencji, warto uzgodnić tę kwestię już na etapie sporządzania umowy.

W zakresie umowy o roboty budowlane, której regulacje mogą być odnoszone według niektórych poglądów do umowy o budowę statku ustawodawca przewiduje możliwość odstąpienia od umowy, obok przyczyn wskazanych w kontekście umowy o dzieło (za wyjątkiem możliwości odstąpienia od umowy w przypadku braku współdziałania zamawiającego z przyjmującym zamówienie – możliwość odstąpienia z tej przyczyny od umowy o roboty budowlane jest sporne)w przypadku nieuzyskania przez wykonawcę od inwestora żądanej przez niego gwarancji zapłaty (udzielonej w formie gwarancji bankowej, gwarancji ubezpieczeniowej, akredytywy bankowej lub poręczenia banku) w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż termin 45 dni – warto podkreślić, że odstąpienie z tej przyczyny jest uważane za odstąpienie z winy inwestora ze skutkiem na dzień odstąpienia, natomiast brak żądanej gwarancji stanowi przeszkodę w wykonaniu robót budowlanych z przyczyn dotyczących inwestora.

Skutkiem odstąpienia od umowy w tym trybie jest nabycie przez wykonawcę roszczenia o zapłatę wynagrodzenia określonego w umowie, pomniejszonego o to, co oszczędził z powodu niewykonania całości prac. W doktrynie dominuje pogląd, że odstąpienie w tym trybie wywołuje już z mocy ustawy wystąpienie skutków prawnych na przyszłość (ex nunc), odmiennie od wcześniej wskazanych w niniejszym opracowaniu przyczyn odstąpienia, nie pozbawiając stron roszczeń wynikających z umowy oraz nie determinując obowiązku zwrotu dotychczasowych świadczeń. Należy wskazać, że uprawnienie do odstąpienia od umowy na tej podstawie przysługuje także w relacji pomiędzy podwykonawcą a wykonawcą.

Wypowiedzenie umowy

Wypowiedzenie umowy jako sposób przedterminowego jej rozwiązania nie został przewidziany w regulacji ustawowej żadnej z umów mających zastosowanie do umowy stoczniowej tj. umowy o dzieło oraz umowy o roboty budowlane. Ustawodawca wskazuje bowiem, że wypowiedzenie umowy znajduje zastosowanie do zobowiązań o charakterze ciągłym, do których co do zasady nie zaliczają się umowa o dzieło oraz umowa o roboty budowlane, gdyż na rozmiar świadczeń, w tym wysokość należnego wynagrodzenia nie ma wpływu upływ czasu jak np. w przypadku umowy najmu, ale osiągnięty rezultat.

W konsekwencji przyjąć należy, że w modelowej konstrukcji umowy rezultatu, jaką jest umowa o budowę statku, sposobem rozwiązania umowy na drodze jednostronnego oświadczenia woli jest odstąpienie od umowy, nie zaś jej wypowiedzenie.

Nie oznacza to jednak, że postanowienia o wypowiedzeniu umowy o budowę statku byłyby w każdym przypadku nieważne z mocy prawa. Niewykluczonym bowiem pozostaje, aby w ramach obowiązującej zasady swobody umów, ukształtowano treść umowy w sposób uprawniający stronę do wypowiedzenia umowy o budowę statku z zachowaniem określonego okresu wypowiedzenia, o ile jednak postanowienie w tym zakresie nie będzie sprzeciwiać się zasadom współżycia społecznego, a także naturze zobowiązania, co w przypadku umowy o budowę statku jawi się jako trudne do osiągnięcia. Wskazać bowiem należy, że zastrzeżenie uprawnienia do wypowiedzenia umowy, której terminowe i należyte wykonanie przedmiotu umowy w całości jest jej istotą, jawi się jako godzące w jej charakter. Zakończenie bytu tego rodzaju umowy przed wykonaniem dzieła powinno być jedynie wyjątkiem pojawiającym się w nadzwyczajnych, uzasadnionych okolicznościach, nie zaś uprawnieniem wykorzystywanym w sposób dowolny i niezależny od przebiegu realizacji umowy, z pogwałceniem zasad lojalności kontraktowej oraz uczciwości kupieckiej. Zastrzeżenie uprawnienia do wypowiedzenia umowy może narazić stronę, której umowa została wypowiedziana, na poważne wobec rozmiaru świadczenia, skutki finansowe.

Gdyby jednak stronom udało się zachować równowagę pomiędzy istotą instytucji wypowiedzenia umowy a celem umowy o budowę statku np. poprzez wprowadzenie obowiązku naprawienia szkody związanej z niewykonaniem umowy przez stronę ją wypowiadającą, wskazać należy, że postanowienia umowne w tym zakresie winny wskazywać na okres wypowiedzenia tj. czas, z którego upływem umowa zostanie rozwiązana. W odróżnieniu bowiem od odstąpienia od umowy, skutek złożonego oświadczenia nie następuje w momencie zapoznania się drugiej strony z treścią złożonego oświadczenia woli, ale po upływie określonego w umowie okresu wypowiedzenia. Oznacza to, że wypowiedzenie wywołuje konsekwencje co do zobowiązania jedynie w jego niewykonanej części.

Forma oświadczenia woli

Zarówno odstąpienie od umowy, jak i jej wypowiedzenie zostaje dokonane w oparciu o oświadczenie woli jednej ze stron złożone drugiej stronie w sposób pozwalający na zapoznanie się z jego treścią.

W zakresie umowy o budowę statku, która ze względu na rozmiar przedmiotu świadczenia w przeważającej większości przypadków zostaje zawarta w formie pisemnej, oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy bądź jej wypowiedzenie winno być dokonane w formie dokumentowej, o ile ustawa bądź umowa nie przewiduje innej formy. Forma dokumentowa zostaje zachowana, jeśli oświadczenie woli zostało utrwalone na nośniku informacji umożliwiającym zapoznanie się z jego treścią. Oznacza to, że dopuszczalnym i skutecznym będzie złożenie oświadczenia woli zapisanego nie tylko na papierze, ale i w treści wiadomości e-mail czy SMS, jak również w toku rozmowy telefonicznej (pod warunkiem nagrania jej przebiegu). Dla celów dowodowych istotnym jest jednak, aby złożyć oświadczenie w sposób umożliwiający potwierdzenie, że druga strona mogła zapoznać się z jego treścią, bowiem od tego momentu powstają skutki związane z odstąpieniem od umowy bądź bieg rozpoczyna okres wypowiedzenia.

Podsumowanie

Zarówno odstąpienie od umowy, jak i jej wypowiedzenie powoduje skutek w postaci rozwiązania zawartej między stronami umowy. Wskazać jednak należy, że wobec charakteru prawnego umowy stoczniowej rozumianej jako umowa o budowę statku lub jego elementu, a więc umowy rezultatu odpowiednią instytucją mającą na celu rozwiązanie umowy na skutek oświadczenia woli jednej ze stron jest odstąpienie od umowy.

Korzystając jednakże z tego uprawnienia, należy mieć na uwadze nie tylko szereg obostrzeń związanych z przyczynami odstąpienia od umowy oraz wymogów dotyczących czynności, które muszą być podjęte przez złożeniem właściwego oświadczenia woli, ale i skutków związanych z odstąpieniem od umowy. Wskazać bowiem należy, że w przeważającej większości przypadków złożenie oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy niweczy jej byt z mocą wsteczną, wprowadzając przy tym fikcję nieistnienia umowy.

W konsekwencji, zwaśnione nierzadko na tym etapie strony, wobec utraty mocy wiążącej je dotychczas umowy muszą dokonać nowych ustaleń co do rozliczeń i ewentualnych uprawnień na przyszłość na przykład w zakresie roszczeń z tytułu gwarancji. Mając na uwadze towarzyszące już wówczas napięcia, może okazać się trudnym prowadzenie negocjacji, których efektem będzie poczynienie satysfakcjonujących dla obu stron uzgodnień. Wobec powyższego istotnym jest, aby już na etapie zawierania umowy przewidzieć możliwość jej rozwiązania mimo niewykonania przedmiotu w całości i ukształtować skutki w tym zakresie w sposób najbardziej odpowiadającym potrzebom obu stron.