Morski obrót handlowy charakteryzuje się znacznym poziomem ryzyka gospodarczego. Konieczność zabezpieczenia potencjalnych roszczeń finansowych podmiotów uczestniczących w ww. obrocie, skutkowała wykształceniem się szeregu konstrukcji prawnych, które zaczęto wykorzystywać przede wszystkim w celu zabezpieczenia roszczeń związanych z handlem i obrotem morskim. Biorąc pod uwagę wartość danego zabezpieczenia wierzyciele w celu wzmocnienia swoich praw i pewności uzyskania zaspokojenia ewentualnych roszczeń, najchętniej poszukiwali zabezpieczania na rzeczach najbardziej wartościowych np. statki, przewożone ładunki czy należne odszkodowania albo opłaty. W poniższym artykule zostanie przedstawiona instytucja hipoteki morskiej, którą wyróżniamy w obrocie prawnym m.in. przez wzgląd na specyficzny przedmiot zabezpieczenia.
Hipoteka morska na gruncie regulacji prawnych
Na gruncie polskich przepisów prawa, kwestię hipoteki morskiej uregulowano postanowieniami ustawy z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski (Dz. U. Nr 138, poz. 1545 ze zm.) - dalej KM. Wypada również zauważyć, że kwestie dotyczące hipoteki morskiej uregulowano dotychczas w trzech konwencjach międzynarodowych tj.
1) Konwencja międzynarodowa o ujednostajnieniu niektórych zasad, odnoszących się do przywilejów i hipotek morskich, podpisana w Brukseli dnia 10 kwietnia 1926 r. (ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 20 lutego 1936 r.) (Dz. U. z 1937 r., Nr 33, poz. 260)
2) Konwencja o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących przywilejów i hipotek morskich z roku 1967 podpisana w Brukseli
3) Konwencja o przywilejach i hipotekach morskich podpisana w Genewie w roku 1993 r.
Uwagi wymaga fakt, iż dotychczas Rzeczypospolita Polska nie podpisała i nie ratyfikowała dwóch ostatnich konwencji.
W myśl art. 76 § 1 KM, na statku wpisanym do rejestru okrętowego można ustanowić zastaw wpisany do tego rejestru (hipotekę morską). Do hipoteki morskiej stosuje się odpowiednio przepisy prawa cywilnego o hipotece z uwzględnieniem przepisów zawartych w rozdziale kodeksu morskiego. Co więcej, zgodnie z § 2 „do powstania hipoteki morskiej niezbędny jest wpis do rejestru okrętowego”.
Mając na uwadze powyższe, wskazać trzeba, że hipoteką morską (ang. Maritime hypothecation) nazywamy takie ograniczone prawo rzeczowe, którym obciążony jest statek morski. Wyżej wskazane uprawnienie może być wykonywane poprzez prawo przysługujące wierzycielowi hipotecznemu, do zaspokojenia pewnej wierzytelności pieniężnej przez sprzedaż egzekucyjną statku. Co ważne, wierzyciel może zaspokoić swoje roszczenia bez względu na to kto jest właścicielem statku, z pierwszeństwem zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi właściciela statku. Należy również zauważyć, że nie jest możliwe wykluczenie okoliczności, w których ustanowienie hipoteki morskiej nie zawsze będzie gwarantem uzyskania konkretnego zaspokojenia, chociażby przez wzgląd na rynkową wartość statku lub inne przepisy prawne ustanawiające taką kolejność pierwszeństwa zaspokojenia wierzycieli, że roszczenia z hipoteki morskiej będą pominięte lub zaspokojone dopiero w dalszej kolejności.
Ustanowienie hipoteki
Podkreślenia wymaga fakt, iż oświadczenie woli właściciela o ustanowieniu na jego statku hipoteki morskiej, co do zasady powinno nastąpić pisemnie z notarialnie poświadczonym podpisem.
Na podstawie art. 78 § 1 KM Ustawodawca przewidział, że hipoteka morska może być wyrażona nie tylko w złotych polskich, ale również w walucie obcej lub jednostkach obliczeniowych określonych w art. 101 § 2 KM, czyli poprzez zastosowanie specjalnych jednostek obliczeniowych (Specjalne Prawo Ciągnienia (SDR)), określonych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Ponadto w myśl § 2 art. 78 KM, „w celu zabezpieczenia tej samej wierzytelności można ustanowić hipotekę morską na więcej niż jednym statku”. Jak wskazano powyżej, w celu ustanowienia hipoteki morskiej wymagane jest złożenie stosownego oświadczenia woli przez właściciela statku. Oświadczenie to może zostać złożone jednostronnie albo poprzez zawarcie odpowiedniej umowy, którą co do zasady zawiera wierzyciel hipoteczny z właścicielem statku – dłużnikiem osobistym.
Zauważyć wypada, że w charakterze wierzycieli hipotecznych może wystąpić wiele osób oraz że hipoteka morska może zostać ustanowiona przez więcej niż jedną osobę. Ponadto, co do zasady ten rodzaj hipoteki może również ustanowić właściciel statku, który nie ma charakteru dłużnika osobistego względem wierzyciela hipotecznego. W drodze wyjątku od powyższej reguły, hipoteka morska może zostać ustanowiona przez osobę, która nie jest właścicielem statku, a na gruncie umowy zawartej z właścicielem, dopuszczono do tego, aby w ten właśnie sposób nim władała.
Jak wskazano już powyżej, oświadczenie woli właściciela o ustanowieniu na jego statku hipoteki morskiej powinno być złożone na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym (art. 77 zdanie 1 KM). Co prawda, przepisy Kodeksu morskiego nie zawierają wskazówek jakiej treści powinno być ww. oświadczenie, jednak w takim oświadczeniu powinna być wskazana przede wszystkim chęć ustanowienia hipoteki oraz precyzyjne określenie wierzytelności.
Podkreślenia wymaga fakt, że hipoteka morska może również zostać ustanowiona na skutek innych działań np. stosując w drodze analogii przepis art. 109 Ustawy o Księgach Wieczystych i Hipotece, hipoteka morska może zostać ustanowiona na statku wpisanym w rejestrze okrętowym na skutek natychmiastowego wykonania orzeczenia sądu, stosownie do dyspozycji zawartej w art. 777 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego.
Przedmiot zabezpieczenia
Ustanowiona hipoteka morska stanowi obciążenie przede wszystkim samego statku. Jednak obciążenie rzeczy na skutek ustanowienia hipoteki morskiej to również obciążenie na częściach składowych i przedmiotach mających taki charakter a wchodzących w skład statku.
Co więcej, zgodnie z treścią art. 79 § 1 KM, hipoteka morska obciąża, oprócz statku i jego przynależności, także wierzytelności właściciela statku powstałe po ustanowieniu hipoteki z tytułu:
1) odszkodowania za uszkodzenie lub stratę statku, łącznie z odszkodowaniem ubezpieczeniowym;
2) wynagrodzenia za ratownictwo w zakresie, w jakim wyrównuje ono szkody w statku spowodowane ratownictwem;
3) udziału statku w awarii wspólnej;
4) opłat za najem lub dzierżawę statku.
Co ciekawe, w myśl § 2 ww. artykułu, ustawodawca dopuścił możliwość, aby strony mogły rozszerzyć zakres wierzytelności obciążonych hipoteką.
Hipoteka morska na statku w budowie
Zgodnie z postanowieniami artykułu 82 § 1 KM, hipotekę morską można ustanowić na statku w budowie. Chcąc wyjaśnić pojęcie „statku w budowie” należy w tym miejscu przytoczyć art. 2 § 2 KM, zgodnie z którym: „statkiem morskim w budowie jest statek, którego stępkę położono lub wykonano równorzędną pracę konstrukcyjną w miejscu wodowania, aż do zakończenia budowy”.
Zauważyć trzeba, że hipoteka morska na statku w budowie, co do zasady nadaje identyczne uprawnienia wierzycielowi jak zwykła hipoteka morska i obejmuje ona przynależności oraz części składowe powstającego statku. Na podstawie § 2 „Hipoteka morska na statku w budowie obejmuje materiały, urządzenia i wyposażenie znajdujące się na terenie stoczni budującej obciążony hipoteką statek, które przez oznakowanie lub w inny sposób zostały wyraźnie zidentyfikowane jako przeznaczone do budowy lub na wyposażenie tego statku”. Hipoteka morska na statku w budowie to aktualnie bardzo wygodny i powszechnie stosowany instrument prawny wykorzystywany przede wszystkim w przemyśle stoczniowym jako forma zabezpieczenia ewentualnych roszczeń wynikających z procesu budowy lub przebudowy statku.
Zaspokojenie wierzyciela z ustanowionej hipoteki morskiej
Regulacje zawarte w Kodeksie morskim nie przewidują przepisów odnoszących się do trybu związanego z koniecznością zaspokajania wierzyciela zabezpieczonego hipoteką morską. Odpowiedzi na te zagadnienia poszukiwać należy na gruncie innych przepisów obowiązującego prawa – a w szczególności na podstawie przepisów Kodeksu Postępowania Cywilnego (art. 1014 – 10222 KPC). Zgodnie z regulacjami zawartymi w KPC do egzekucji ze statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego stosować należy odpowiednio przepisy o egzekucji z nieruchomości. W takiej sytuacji komornikiem właściwym do dokonywania czynności związanych z egzekucją będzie komornik sądu, w którego okręgu statek znajduje się w chwili wszczęcia egzekucji.
Egzekucja ze statków zagranicznych znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej odbywa się również według przepisów określonych w KPC, o ile oczywiście przepisy tam zawarte nie stanowią inaczej. Co ważne, o dokonywanym zajęciu statku, komornik zawiadamia również zagraniczną władzę rejestrową (państwo bandery statku).
Podsumowanie
W praktyce, stosowanie hipoteki morskiej stanowi wygodną formę rzeczowego zabezpieczenia ewentualnych roszczeń wierzycieli na statków. Oczywistym jest, że rosnące koszty budowy, czy eksploatacji statku wymagają niejednokrotnie uzyskania odpowiedniego finansowania, a co za tym idzie udzielenia odpowiedniego zabezpieczenia instytucji lub podmiotowi finansującemu dane przedsięwzięcie gospodarcze. Co prawda, międzynarodowy transport morski w chwili obecnej jest narażony na wiele nieprzewidywalnych zdarzeń związanych z terroryzmem morskim, czy innych zdarzeń skutkujących zatonięciem albo zniszczeniem statku, co jednak nie powoduje, że hipoteka morska traci na swej atrakcyjności jako jedna z najskuteczniejszych form zabezpieczenia interesów wierzycieli.
Okoliczność uregulowania hipoteki morskiej w osobnym rozdziale Kodeksu Morskiego, wskazuje, iż instytucja ta ma obecnie istotne znaczenie dla morskiego obrotu gospodarczego. Co więcej, transformacje systemowe w Rzeczypospolitej Polskiej na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, przyczyniły się do wzrostu zainteresowania tą instytucją prawną. Obecnie hipoteka morska stanowi kluczowy i podstawowy środek do zabezpieczania szeroko pojętych morskich lub stoczniowych relacji gospodarczych.
USD
EUR
CHF
GBP