Postępowanie przed izbami morskimi

Charakter prawny izb morskich, z uwagi na brak jego uregulowania w obowiązujących przepisach prawa stanowi przedmiot licznych polemik w jurysprudencji. Izby morskie uważane są bowiem zarówno za organy administracji państwowej, organy o charakterze administracyjno-sądowym, jak i organy quasi-sądowe czy sądy specjalne.

Niniejszy artykuł ma na celu omówienie postępowania przed izbami morskimi, z jednoczesną próbą doprecyzowania ich charakteru prawnego.

Ustrój i organizacja izb morskich

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 1 grudnia 1961 r. o izbach morskich (Dz.U. z 2009 r. Nr 69, poz. 599 j.t.), do właściwości izb morskich należy orzekanie w sprawach z wypadków morskich, a także rozpoznawanie innych spraw przekazanych izbom przepisami odrębnymi. Sprawy należące do właściwości izb są rozpatrywane w pierwszej instancji przez Izbę Morską w Gdańsku (z siedzibą w Gdyni) oraz Izbę Morską w Szczecinie, natomiast w drugiej instancji przez Odwoławczą Izbę Morską (z siedzibą w Gdyni). Wspomniane izby działają przy sądach okręgowych, odpowiednio w Gdańsku i Szczecinie.

Do postępowania przed izbami w sprawach wypadków morskich, o ile ustawa o izbach morskich nie stanowi inaczej, stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.).

W skład izby morskiej wchodzą przewodniczący oraz wiceprzewodniczący, powoływani i odwoływani przez ministra sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw gospodarki morskiej spośród sędziów sądów powszechnych, a także ławnicy. Przy każdej z izb działa ponadto, jako rzecznik interesu publicznego, delegat Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, który czuwa nad należytym przestrzeganiem przepisów o bezpieczeństwie na morzu, jednakże nie pełni funkcji prokuratorskiej. Natomiast w postępowaniach dotyczących wypadków przy pracy może brać udział, obok delegata, państwowy inspektor pracy. Uczestnikiem postępowania przed izbą jest także zainteresowany, czyli każdy podmiot, zarówno osoba fizyczna, jak i prawna, którego interesu prawnego dotyczy wypadek morski, przykładowo żona marynarza, który zginął wskutek wypadku morskiego czy kapitan statku, który doprowadził do takiego wypadku. Zainteresowany uprawniony jest do korzystania z pomocy pełnomocnika, tj. adwokata, radcy prawnego, pracownika zainteresowanego czy członka stowarzyszenia lub związku zawodowego.

Postępowanie – dochodzenie, rozprawa, sankcje, środki zaskarżenia

Izba morska wszczyna postępowanie na wniosek zainteresowanego lub na wniosek odpowiedniego organu administracji morskiej. Izba może, po wypowiedzeniu się delegata, odmówić wszczęcia postępowania lub wszczęte umorzyć, jeżeli rozpoznanie sprawy okazałoby się niecelowe z uwagi na brak interesu publicznego. Co ważne, w przypadku gdy izba uzyska wiadomość, że w sprawie rozpoznawanego przez nią wypadku morskiego zostało wszczęte postępowanie karne, ma obowiązek zawiadomić o prowadzonym postępowaniu sąd lub prokuratora. Jeśli wyniki postępowania karnego mogą wywrzeć istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, izba uprawniona jest do zawieszenia toczącego się przed nią postępowania.

Dochodzenie

Postępowanie przed izbą morską jest dwuetapowe. Pierwszym z etapów jest dochodzenie, które izba przeprowadza bezpośrednio przez inspektora dochodzeniowego lub za pośrednictwem kapitanatu (bosmanatu) portu. Ma ono na celu utrwalenie śladów i dowodów, a także wstępne wyjaśnienie przebiegu, przyczyn i okoliczności wypadku morskiego oraz ustalenie kręgu zainteresowanych i statków. Organy administracji publicznej obowiązane są zabezpieczyć i utrwalić ślady i dowody wypadku morskiego, przekazać izbie materiał dotyczący wypadku oraz wykonać określone czynności w ramach pomocy prawnej, a w przypadkach niecierpiących zwłoki dokonać czynności niezbędnych do wstępnego ustalenia stanu faktycznego. Na żądanie prowadzącego dochodzenie, kapitan statku oraz armator mają obowiązek udzielić wszelkich niezbędnych wyjaśnień dotyczących m.in. statku, jego załogi i wysokości szkody, a także przedłożyć wszystkie konieczne dokumenty związane z daną podróżą. Natomiast świadkowie wypadku morskiego obowiązani są do złożenia zeznań w dochodzeniu.

Rozprawa

Drugi etap postępowania przed izbą morską to rozprawa, która toczy się na zasadach jawności, ustności i bezpośredniości, a wyznacza ją przewodniczący izby w przypadku uznania, że dochodzenie dostarczyło ku temu podstaw. Rozpoczyna się ona od przedstawienia stanu sprawy ustalonego w oparciu o wyniki dochodzenia. Następnie następuje wysłuchanie wyjaśnień osób zainteresowanych oraz postępowanie dowodowe. Zainteresowany, którego zeznanie może mieć znaczenie dla ustalenia okoliczności wypadku, może zostać przesłuchany jako świadek, przy czym uprawniony jest on do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania co do tych okoliczności, których ujawnienie mogłoby narazić na odpowiedzialność za przestępstwo jego samego lub członków najbliższej rodziny. Na świadków wypadku morskiego nałożony został obowiązek stawiennictwa na rozprawie na wezwanie izby. W trakcie rozprawy delegatowi, państwowemu inspektorowi pracy i zainteresowanym służy prawo zadawania pytań świadkom i biegłym, a nadto zgłaszania wniosków dowodowych. Co istotne, izba morska rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia wynikłe podczas postępowania. Rozprawa kończy się wydaniem orzeczenia, którego sentencja zawiera m.in. ustalenie czasu, miejsca i rodzaju wypadku morskiego, ustalenie przyczyn wypadku ze wskazaniem, o ile jest to możliwe, statku i osób, których wina spowodowała wypadek oraz z określeniem stopnia, w jakim przyczyniły się do wypadku, albo stwierdzenie uzasadnionych wątpliwości co do przyczyny wypadku bądź stwierdzenie niemożności jej ustalenia, wskazanie ujawnionych wad w budowie statku, jego wyposażeniu, załadowaniu lub obsadzeniu załogą, w stanie toru wodnego lub urządzeniach oznakowania nawigacyjnego oraz uchybień w działalności i wad w organizacji instytucji służących bezpieczeństwu żeglugi morskiej, ocenę prawidłowości zachowania się statku po wypadku oraz w razie potrzeby prawidłowości czynności ratowniczych, a także ewentualne rozstrzygnięcie o sankcjach. Z kolei istotnym elementem uzasadnienia orzeczenia są zalecenia podjęcia odpowiednich środków zmierzających do zapobiegania wypadkom morskim i zapewnienia bezpieczeństwa na morzu, kierowane w miarę potrzeby do odpowiednich organów administracji publicznej, instytucji czy armatorów.

Sankcje

W tym miejscu konieczne jest omówienie katalogu wspomnianych powyżej sankcji. Izba może pozbawić członka załogi statku lub pilota morskiego prawa wykonywania uprawnień wskazanych w posiadanym dokumencie klasyfikacyjnym w częściowym lub pełnym zakresie na okres od 1 roku do lat 5, w przypadku gdy osoba taka wykazała brak umiejętności koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi lub przez rażące zaniedbania spowodowała wypadek morski lub przyczyniła się do jego spowodowania. Izba może uzależnić przywrócenie powyższych uprawnień od spełnienia przez zainteresowanego co najmniej jednego z następujących warunków - wykonywania określonych niższych uprawnień w żegludze morskiej przez czas oznaczony, wykazania niezbędnych umiejętności w trybie przewidzianym przepisami o kwalifikacjach w żegludze morskiej, odbycia w częściowym lub pełnym zakresie praktyki wymaganej do uzyskania dotychczasowych uprawnień. Ponadto izba uprawniona jest, po orzeczeniu o pozbawieniu prawa wykonywania uprawnień, do zawieszenia prawa ich wykonywania, jeżeli jest to uzasadnione względami bezpieczeństwa żeglugi.

Do wykonania sankcji stosowanych przez izbę morską właściwy jest organ, który wydał zainteresowanemu ostatni dokument określający uprawnienia w żegludze morskiej, tj. dyrektor właściwego urzędu morskiego. Zainteresowany powinien złożyć dokument w ciągu 3 dni – w przeciwnym razie traci on ważność z mocy samego prawa.

Środki zaskarżenia

Od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji delegatowi, państwowemu inspektorowi pracy i zainteresowanemu przysługuje odwołanie, które wnosi się do Odwoławczej Izby Morskiej za pośrednictwem izby, która wydała orzeczenie w pierwszej instancji. Odwołanie rozpatrywane jest na rozprawie, jeżeli przepisy Kodeksu postępowania karnego o apelacji nie stanowią inaczej. Odwoławcza Izba Morska orzeka na podstawie wyników przewodu w izbie morskiej pierwszej instancji, uzupełnionego w razie potrzeby przewodem odwoławczym, co do zasady nie będąc związana wnioskami ani granicami odwołania. Izba Morska może ponadto pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli odwołujący się miał możliwość ich przytoczenia w pierwszej instancji. W wyniku rozpoznania odwołania, Izba może zaskarżone orzeczenie utrzymać w mocy, zmienić lub uchylić w całości lub części. Natomiast w przypadku stwierdzenia niewyjaśnienia sprawy co do istoty, Odwoławcza Izba Morska uchyla w całości lub części zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji. Z kolei od orzeczenia wydanego w postępowaniu odwoławczym przysługuje apelacja do Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, którą wnosi się za pośrednictwem Odwoławczej Izby Morskiej. W przypadku apelacji obowiązuje przymus adwokacko-radcowski. Co istotne, od wyroków i postanowień Sądu Apelacyjnego w Gdańsku nie przysługuje kasacja. Postępowanie zakończone przed izbą morską może zostać wznowione na skutek ujawnienia nieznanych wcześniej faktów i dowodów, które mogły wywrzeć istotny wpływ na jego rezultat. Zainteresowany może jednak żądać wznowienia tylko wtedy, gdy ze wspomnianych faktów i dowodów nie mógł skorzystać w poprzednim postępowaniu. Podsumowanie

Reasumując, chociaż izby morskie działają przy sądach, to jednak z całą pewnością nie można uznać, iż sprawują one wymiar sprawiedliwości, rozstrzygając spory o prawo, gdyż zgodnie z art. 175 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej powołane są do tego tylko i wyłącznie Sąd Najwyższy, sądy powszechne, administracyjne oraz wojskowe. Co także istotne, postępowanie przed izbami nie zostało unormowane w sposób autonomiczny. Pomimo odesłania do procedury karnej, zauważyć trzeba, że izby nie rozstrzygają o winie w rozumieniu prawno-karnym ani nie są uprawnione do orzekania o karze w ujęciu penalnym. Ponadto orzeczenia izb morskich nie wiążą sądów powszechnych. Biorąc zatem pod uwagę powyższe, można pokusić się o stwierdzenie, że izby morskie są organami quasi-sądowymi.

Na zakończenie dodać należy, że ustawą z dnia 31 sierpnia 2012 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1068) została utworzona Państwowa Komisja Badania Wypadków Morskich. Organ ten prowadzi badania wypadków oraz incydentów morskich na podstawie powołanej ustawy oraz uzgodnionych w ramach Międzynarodowej Organizacji Morskiej norm, standardów i zalecanych metod postępowania, wiążących Rzeczpospolitą Polską. Należy zauważyć, że Komisja Badania Wypadków Morskich przejęła techniczną stronę badania wypadków morskich, jednakże poza zakresem jej działania pozostało rozstrzyganie o winie osób i statków, które takie zdarzenia spowodowały.

Współautorem artykułu jest aplikant radcowski Klaudia Waszak.

http://www.kancelaria-gdynia.eu

www.facebook.com/Legal.Marine.Mateusz.Romowicz

Autorzy pracują w Kancelarii Radcy Prawnego Legal Consulting - Mateusz Romowicz.