Ogólne Polskie Warunki Spedycyjne - charakter prawny i znaczenie praktyczne

Większość podmiotów korzystających na rodzimym rynku z usług spedytorów spotyka się w praktyce z pojęciem „Ogólnych Polskich Warunków Spedycyjnych”, mających znajdować zastosowanie w stosunku prawnym łączącym spedytora oraz dającego zlecenie. Warunki te, stanowiąc m.in. zbiór dobrych praktyk spedycyjnych, w znaczący sposób mogą jednak modyfikować zakres praw i obowiązków spedytorów oraz ich kontrahentów.

Polska Izba Spedycji i Logistyki

Ogólne Polskie Warunki Spedycyjne w aktualnie funkcjonującej postaci (dalej: OPWS 2010) zostały opracowane oraz przyjęte uchwałą Rady Polskiej Izby Spedycji i Logistyki (dalej: PISL) nr 01/01/2010 z dnia 14 stycznia 2010 r. Należy zwrócić uwagę, że PISL nie jest organem władzy publicznej, a jedynie organizacją samorządu gospodarczego, która na zasadach dobrowolności zrzesza przedsiębiorców trudniących się działalnością gospodarczą polegającą na świadczeniu międzynarodowych i krajowych usług spedycyjnych, logistycznych, przewozowych, agencji celnych oraz innych usług związanych z obsługą obrotu krajowego.

Podstawowymi aktami określającym podstawę działalności PISL, jej strukturę oraz sposób funkcjonowania jest ustawa z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych (Dz.U. 2019.579 t.j. z dnia 27 marca 2019 r.) oraz statut PISL, który do podstawowych celów i zadań tego podmiotu zalicza, m.in. ochronę praw i reprezentowanie członków PISL wobec organów administracji rządowej i samorządowej, kształtowanie i upowszechnianie zasad etyki zawodowej członków czy inicjowanie i współdziałanie w pracach nad ustaleniem ujednoliconej dokumentacji, usprawnianiem zasad i form współpracy pomiędzy uczestnikami międzynarodowego obrotu towarowego. Tym samym, podejmując się analizy i oceny postanowień OPWS 2010 wskazanym jest uwzględnienie charakteru Polskiej Izby Spedycji i Logistyki oraz misji przyświecającej jej działaniu.

OPWS 2010 – charakter prawny

Już na wstępie należy poczynić spostrzeżenie, iż OPWS 2010 w żaden sposób nie stanowią przykładu powszechnego źródła prawa materialnego. Umowa spedycji regulowana jest zasadniczo w polskim porządku prawnym przepisami Tytułu XXVI Księgi III kodeksu cywilnego (art. 794 – 804) i definiowana w ten sposób, że w jej ramach spedytor zobowiązuje się za wynagrodzeniem w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do wysyłania lub odbioru przesyłki albo do dokonania innych usług związanych z jej przewozem.

Powyższa konstatacja nie oznacza jednak, że OPWS 2010 pozbawione są realnego znaczenia i nie wpływają, przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności danego przypadku, na ocenę stosunku prawnego łączącego spedytora z osobą dającą zlecenie spedycyjne. Regulacje OPWS 2010 mogą ważnie wiązać strony umowy spedycji, pod warunkiem jednak, że zostaną one skutecznie do tej umowy włączone.

OPWS 2010 oceniane są najczęściej przez pryzmat treści art. 384 § 1 k.c., zgodnie z którym ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy. Także judykatura wskazuje, że przy określaniu treści obowiązków stron umowy spedycji nie można poprzestawać wyłącznie na wykładni art. 794 § 1 k.c., ale należy wziąć pod uwagę również postanowienia OPWS, jeżeli w treści dokumentu spedycyjnego (zlecenia spedycyjnego) zawarto klauzulę wskazującą na to, że warunki te znajdują zastosowanie, a druga strona klauzulę taką zaakceptowała. Tak nakreślona sytuacja faktyczna może bowiem oznaczać wystarczającą „aprobatę (...) dla uznania postanowień OPWS za źródło współkształtujące treść stosunku prawnego powstającego w wyniku zawarcia umowy spedycji”. Nadto, o wiążącym charakterze OPWS jako specyficznego wzorca umowy może decydować również treść art. 384 § 2, z którego wynika, że w razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiążę on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści, zwłaszcza jeżeli spedytor zobowiązywał się do okazania OPWS na każde wezwanie swojego kontrahenta (patrz: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2009 r., III CSK 296/08).

Mając na uwadze powyższe należy stwierdzić, że istotnym pozostaje konieczność szczegółowej analizy zindywidualizowanego stosunku prawnego i każdorazowe badanie sposobu włączenia postanowień OPWS do umowy spedycji, jak również charakteru i właściwości stron takiej umowy.

OPWS 2010 – zakres stosowania i kluczowe regulacje

Ogólne Polskie Warunki Spedycyjne 2010 regulują szerokie spektrum zagadnień związanych ze sposobem realizacji, tzw. zlecenia spedycyjnego i obejmują swym zakresem, m.in. problematykę czynności związanych z przewozem, które mogą być wykonywane przez spedytora, treścią oferty na usługi spedycyjne, wynagrodzeniem za świadczone usługi, ubezpieczeniem przesyłki, reklamacjami, prawem zastawu i zatrzymania czy ograniczeniem odpowiedzialności spedytora. Niezależnie od tego, należy mieć jednak na uwadze, że o ile OPWS 2010 mogą być skutecznie implementowane do umowy spedycji, o tyle włączenie to nie może następować z uszczerbkiem dla właściwych norm wynikających z przepisów kodeksu cywilnego, które zachowują swój charakter nadrzędny.

Zakres stosowania OPWS 2010 opisany został w § 2 tegoż aktu, poprzez wskazanie, iż warunki te mają zastosowanie w stosunkach pomiędzy spedytorem a jego zleceniodawcą, a w przypadku spedytora zastępczego także pomiędzy nim a zleceniodawcą osoby, która udzieliła spedytorowi zastępczemu zlecenia – jeśli przynajmniej jedna ze stron jest członkiem Polskiej Izby Spedycji i Logistyki. W tym miejscu warto zauważyć, że na dzień dzisiejszy liczba członków PISL oscyluje w granicach stu pięćdziesięciu podmiotów, a liczba ta wyłącznie się powiększa. OPWS 2010 znajdują zastosowanie także w odniesieniu do problematyki odpowiedzialności cywilnej spedytora, w tym wynikającej z deliktów, w zakresie w jakim nie stoi to w sprzeczności z przepisami prawa o charakterze bezwzględnie obowiązującym.

Z punktu widzenia interesów dającego zlecenie szczególnego znaczenia nabiera problematyka granic odpowiedzialności spedytora w związku z przyjętym „zleceniem spedycyjnym”. Granice odpowiedzialności spedytora w ujęciu kodeksowym znajdują swój wyraz w treści art. 801 k.c., zgodnie z którym odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki w czasie od jej przyjęcia aż do wydania przewoźnikowi, dalszemu spedytorowi, dającemu zlecenie lub osobie przez niego wskazanej, nie może przewyższać zwykłej wartości przesyłki, chyba że szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa spedytora (§ 1). Nadto, spedytor nie ponosi odpowiedzialności za ubytek nieprzekraczający granic ustalonych we właściwych przepisach, a w braku takich przepisów – granic zwyczajowo przyjętych (§ 2). W tym kontekście znaczenia nabiera § 23 OPWS 2010, zgodnie z którym odpowiedzialność odszkodowawcza spedytora ograniczona jest w dwojaki sposób:

1) do granic wyznaczonych zwykłą wartością towaru, wynikającą z treści faktury handlowej,
2) w razie braku w/w faktury – określonej w kolejności na podstawie ceny giełdowej, rynkowej lub w oparciu o normalną wartość rzeczy tego samego rodzaju i jakości.

Jednocześnie odpowiedzialność odszkodowawcza spedytora nie powinna w żadnym razie przekraczać kwoty 2 SDR (ang. Special Drawing Rights) za 1 kg wagi brutto przesyłki brakującej lub uszkodzonej, a łącznie kwoty 50.000 SDR za każde zdarzenie. Wyjątkiem jest jedynie taka sytuacja, w której to spedytor wyegzekwowałby od osoby, za którą ponosi odpowiedzialność odszkodowanie w kwocie odpowiednio wyższej. Jedynie tytułem przykładu należy wskazać, że ograniczenie albo wyłączenie odpowiedzialności spedytora ma miejsce również w odniesieniu do niektórych kategorii przesyłek (towary uznane za niebezpieczne, przesyłki wartościowe, towary masowe) oraz szkód określonego rodzaju (np. szkoda inna niż rzeczywista – lucrum cessans, szkoda spowodowana przez zachowania osób trzecich niepowiązanych ze spedytorem stosunkami umownymi).

Dodatkowo spedytor nie jest obowiązany do zapewnienia ubezpieczenia przesyłki, chyba że uzgodniono inaczej lub też spedytor otrzymał w tym zakresie pisemne zlecenie (tzw. ubezpieczenie cargo – ubezpieczenie towarów wysyłanych w transporcie krajowym oraz międzynarodowym). Zlecenie, o którym tu mowa winno być sformułowane w sposób wyraźny i niebudzący wątpliwości. W szczególności podanie w zleceniu wartości towaru nie oznacza udzielenia zlecenia na dokonanie ubezpieczenia cargo (§ 10 OPWS).

Dla porządku warto również zaznaczyć, że stosowanie OPWS 2010 zostało całkowicie wyłączone w stosunku do czynności spedycyjnych obejmujących przesył pieniędzy, dzieł sztuki oraz szczątków ludzkich. Nie ma więc wątpliwości, iż zastosowanie znajdzie tu art. 801 § 3 k.c., zgodnie z którym odpowiedzialność spedytora za utratę, ubytek lub uszkodzenie m.in. pieniędzy i kosztowności zaktualizuje się wyłącznie wtedy, gdy właściwości przesyłki podane były już przy zawarciu umowy spedycji. Ograniczenie to nie znajdzie natomiast zastosowania jeżeli szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa spedytora.

Wartym odnotowania jest, że zarówno przepisy kodeksu cywilnego, jak i OPWS 2010 odnoszą się wprost do problematyki związanej z prawem zastawu na wysyłanym towarze. Art. 802 k.c. reguluje tę kwestię w ten sposób, że spedytorowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka ta znajduje się bądź u spedytora, bądź u osoby, która tę przesyłkę dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów. Ustawowe prawo zastawu służy w takim wypadku zabezpieczeniu ewentualnych roszczeń o przewoźne, prowizję, zwrot wydatków i należności wynikłych ze zleceń spedycyjnych, w tym również dla zabezpieczenia takich roszczeń, które przysługują poprzednim spedytorom. Prawo zastawu i zatrzymania w ujęciu OPWS 2010 znajduje swój wyraz w treści § 25 tegoż aktu. Wynikać ma z niego, m.in. uprawnienie spedytora do zatrzymania zarówno przesyłki, jak i dokumentów jej dotyczących. Podkreślone zostało również, że prawo to nie ogranicza się jedynie do zabezpieczenia roszczeń wynikających z realizowanego zlecenia, ale również zleceń poprzednich.

OPWS 2010 zawiera w swej treści, istotne z procesowego punktu widzenia, zapisy odnośnie prawa właściwego oraz jurysdykcji sądowej. Zgodnie z § 29 OPWS 2010, w przypadku gdy obie strony umowy, tj. zarówno spedytor, jak i dający zlecenie mają siedzibę/miejsce zamieszkania w Polsce (przypadek typowy), spory rozstrzygane będą przez sąd właściwe ze względu na siedzibę spedytora (podobnie jeżeli pozew miałby być kierowany przeciwko spedytorowi przez podmiot mieszczący się za granicą). Dodatkowo w sposób wyraźny zakreślono właściwość prawa polskiego, jeżeli strony w umowie spedycji nie postanowiły inaczej.

Podsumowanie

Praktyka kształtowania stosunku prawnego wynikającego z umowy spedycji wskazuje, że spedytorzy bardzo chętnie powołują się na postanowienia wynikające z Ogólnych Polskich Warunków Spedycyjnych, które w sposób dla nich korzystny określają zakres ich praw oraz obowiązków. W przypadku prawidłowego włączenia OPWS 2010 do umowy spedycji, nie można wykluczyć możliwości ich skutecznego stosowania w relacjach pomiędzy stronami umowy. Stosunkowo skomplikowany charakter zagadnienia powoduje, że w przypadku zaistnienia sporu wynikającego z zawartej umowy spedycji, należy szczegółowo przeanalizować stan faktyczny i prawny sprawy, a w razie potrzeby zweryfikować własne ustalenia z wybranym profesjonalnym podmiotem, który w najlepszy możliwy sposób zabezpieczy interes prawny zainteresowanej strony.