Kwalifikacje zawodowe w żegludze śródlądowej – nowa unijna regulacja

Transport wodny śródlądowy jest tym rodzajem transportu, który przynosi oszczędność kosztów i energii. Może, więc być skutecznie wykorzystywany w dążeniu do osiągania celów Unii Europejskiej, związanych z efektywnością energetyczną, wzrostem gospodarczym i rozwojem przemysłowym. Transport wodny śródlądowy z mocą przewozową rzędu 150 mld tonokilometrów rocznie odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu multimodalnych łańcuchów logistycznych w Unii Europejskiej.

Według najnowszych badań 2,2 mld EUR wartości dodanej w sektorze transportu wodnego śródlądowego przynosi bezpośrednią i pośrednią wartość dodaną w gospodarce wynoszącą 13,2 mld EUR, a więc sześciokrotnie większą. Ma on jednak duży i niewykorzystany potencjał w UE. 

Jego rozwój hamują przede wszystkim trudności związane z mobilnością pracowników, nieobsadzonymi miejscami pracy i niedopasowaniem umiejętności. Zróżnicowane minimalne wymogi dotyczące kwalifikacji zawodowych, jakie obowiązują na śródlądowych drogach wodnych państw członkowskich, nie dają poszczególnym państwom wystarczającej pewności, co do uznawania kwalifikacji zawodowych członków załogi z innych państw członkowskich, zwłaszcza, że ma to również wpływ na bezpieczeństwo żeglugi (np. kapitanowie ze wszystkich państw członkowskich z wyjątkiem Niemiec, czyli ogółem ok. 10 000 kapitanów musi spełniać dodatkowe wymogi, aby uzyskać uznanie swojego patentu). 

Pomimo podejmowanych od 10 lat w sektorze prób rozwiązania problemów na wielu poziomach, trudności te uniemożliwiają żegludze śródlądowej przyczynienie się w pełni do poprawy efektywności logistyki multimodalnej, od której zależy konkurencyjność i dalszy wzrost europejskiego przemysłu. Wskazuje się dwie przyczyny problemów: 

1) pracownicy napotykają trudności w zakresie wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych; 

2) wymogi dotyczące posiadania wiedzy o konkretnych sytuacjach w żegludze mogą tworzyć zbędne bariery w mobilności pracowników. 

Niezależnie od podejmowanych wysiłków przez państwa członkowskie i komisje rzeczne w celu zlikwidowania trudności na rynku pracy w UE, bariery w mobilności pracowników nadal istnieją. Prognozuje się, że te problemy i ich przyczyny wciąż będą istniały w latach 2030–2050. Dlatego też Unia Europejska zdecydowała o przyjęciu nowej regulacji prawnej, której ogólnym celem jest wspomaganie budowania wewnętrznego rynku pracy w sektorze transportu wodnego śródlądowego, po to, aby sektor ten mógł w pełni przyczynić się do realizacji celów polityki UE, związanych z oszczędnością paliwa i przywrócić udział tego sektora w PKB UE do poziomu 20 %. Powiązanym zaś celem szczegółowym jest ułatwienie mobilności pracowników w sektorze transportu wodnego śródlądowego poprzez zapewnienie uznawania kwalifikacji pracowników, opartych na kompetencjach potrzebnych na statkach. Dotychczasowe ramy organizacyjne i prawne regulujące ten sektor okazały się istotną przeszkodą dla rozwiązania tych problemów w sposób skuteczny. 

Nową regulacją prawną, o której mowa powyżej, jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2397 z dnia 12 grudnia 2017 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych w żegludze śródlądowej oraz uchylająca dyrektywy Rady 91/672/EWG i 96/50/WE. 

Dyrektywa 2017/2397 – omówienie

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2397 z dnia 12 grudnia 2017 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych w żegludze śródlądowej oraz uchylająca dyrektywy Rady 91/672/EWG i 96/50/WE została opublikowana w dniu 12 grudnia 2017 r. Weszła w życie z dniem 16 stycznia 2018 r. Natomiast kraje członkowskie mają obowiązek dokonać transpozycji jej postanowień do krajowych systemów prawnych do dnia 17 stycznia 2022 roku. 

W dyrektywie 2017/2397 określa się warunki i procedury uzyskiwania świadectwa kwalifikacji osób uczestniczących w eksploatacji jednostek pływających na unijnych śródlądowych drogach wodnych, a także uznawania takich kwalifikacji w państwach członkowskich. Dyrektywa rozszerza uznawanie kwalifikacji zawodowych na wszystkich członków załogi pokładowej i bazuje na wymaganych kompetencjach. Przewiduje też uznawanie tych kwalifikacji w całej europejskiej sieci śródlądowych dróg wodnych m.in. na podstawie unijnych standardów dotyczących certyfikacji kapitanów i innych członków załogi pokładowej. 

Wspólny system kwalifikacji zawodowych w żegludze śródlądowej opiera się na wymaganych kompetencjach, a nie na wymogach dotyczących doświadczenia, od dawna powszechnie stosowanych. 

Dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych nadal ma zastosowanie do członków załogi pokładowej, którzy są wyłączeni z obowiązku posiadania unijnego świadectwa kwalifikacji wydanego zgodnie z dyrektywą 2017/2397, a także nadal ma zastosowanie do kwalifikacji w dziedzinie żeglugi śródlądowej nieobjętych zakresem stosowania tej dyrektywy.

Zakres stosowania 

Dyrektywa, jak to wynika z art. 2, ma zastosowanie do członków załogi pokładowej, ekspertów w dziedzinie skroplonego gazu ziemnego oraz ekspertów w dziedzinie żeglugi pasażerskiej na następujących rodzajach jednostek pływających na wszelkich unijnych śródlądowych drogach wodnych:

a) statkach o długości co najmniej 20 metrów; 

b) statkach, dla których iloczyn długości, szerokości i zanurzenia wynosi co najmniej 100 metrów sześciennych; 

c) holownikach i pchaczach przeznaczonych do: 

(i) holowania lub pchania statków, o których mowa w lit. a) i b); 

(ii) holowania lub pchania urządzeń pływających;

(iii) przemieszczania statków, o których mowa w lit. a) i b), lub urządzeń pływających w sprzężeniu burtowym;

d) statkach pasażerskich;

e) statkach, które muszą posiadać świadectwo homologacji na mocy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/68/WE z dnia 24.09.2008 r. w sprawie transportu lądowego towarów niebezpiecznych;

f) urządzeniach pływających.

Natomiast dyrektywa 2017/2397 nie ma zastosowania do osób:

a) uprawiających żeglugę w celach sportowych lub rekreacyjnych; 

b) uczestniczących w eksploatacji promów nieporuszających się samodzielnie;

c) uczestniczących w eksploatacji jednostek pływających wykorzystywanych przez siły zbrojne, siły utrzymywania porządku publicznego, służby obrony cywilnej, administrację żeglugi, straż pożarną i inne służby ratownicze.

Ponadto, dyrektywa nie ma również zastosowania do osób uprawiających żeglugę w państwach członkowskich niemających śródlądowych dróg wodnych połączonych z siecią żeglownych dróg wodnych innego państwa członkowskiego, jeżeli osoby te: 

a) odbywają wyłącznie ograniczoną liczbę rejsów o zasięgu lokalnym, w przypadku, gdy odległość od miejsca wypłynięcia w żadnym momencie nie przekracza dziesięciu kilometrów; lub 

b) odbywają wyłącznie rejsy sezonowo.

Żegluga w celach sportowych lub rekreacyjnych, eksploatacja promów, które nie poruszają się samodzielnie, oraz żegluga uprawiana przez siły zbrojne lub służby ratownicze, nie wymagają kwalifikacji podobnych do tych wymaganych dla zawodowej żeglugi do celów transportu towarów i osób. Dlatego osoby prowadzące taką działalność nie są objęte zakresem stosowania niniejszej dyrektywy. 

Definicje 

Wśród katalogu definicji jakimi posługuje się dyrektywa 2017/2397 są m.in.:

1) „śródlądowa droga wodna”, która oznacza drogę wodną inną niż wody morskie, otwartą dla żeglugi na jednostkach pływających;

2) „unijne świadectwo kwalifikacji” rozumiane jako świadectwo wydane przez właściwy organ potwierdzające, że dana osoba spełnia wymogi określone w dyrektywie 2017/2397;

3) „członkowie załogi pokładowej” oznaczają osoby uczestniczące w ogólnej eksploatacji jednostki pływającej na unijnych śródlądowych drogach wodnych, które wykonują różne zadania, takie jak zadania związane z: żeglugą, kontrolą eksploatacji jednostki pływającej, obsługą ładunków, sztauowaniem, transportem pasażerów, techniką okrętową, konserwacją i naprawą, komunikacją, zdrowiem i bezpieczeństwem oraz ochroną środowiska, inne niż osoby, które są wyznaczone wyłącznie do obsługi silników, dźwigów lub urządzeń elektrycznych i elektronicznych;

4) „ekspert w dziedzinie żeglugi pasażerskiej”, jest nim osoba pełniącą służbę na pokładzie statku, która ma kwalifikacje do podejmowania działań w sytuacjach nadzwyczajnych na pokładzie statków pasażerskich;

5) „ekspert w dziedzinie skroplonego gazu ziemnego” oznacza osobę wykwalifikowaną do zajmowania się procedurą bunkrowania jednostek pływających napędzanych skroplonym gazem ziemnym lub do sprawowania funkcji kapitana prowadzącego taką jednostkę pływającą;

6) „szczególne zagrożenie” oznacza zagrożenie dla bezpieczeństwa spowodowane określonymi warunkami nawigacyjnymi, które wymagają od kapitanów posiadania kompetencji wykraczających poza to, co jest oczekiwane, zgodnie z ogólnymi standardami kompetencji na ich poziomie zarządzania;

7) „urządzenie pływające” oznacza konstrukcję pływającą, na której znajdują się urządzenia robocze, takie jak dźwigi, pogłębiarki, kafary lub podnośniki;

8) „unijne świadectwo kwalifikacji” oznacza świadectwo wydane przez właściwy organ, potwierdzające, że dana osoba spełnia wymogi określone w dyrektywie 2017/2397;

9) „żegluga sezonowa” oznacza działalność żeglugową, która jest wykonywana przez okres nie dłuższy niż sześć miesięcy każdego roku.

Unijne Świadectwa Kwalifikacji

Świadectwa kwalifikacji członka załogi pokładowej

Chcąc skutecznie przyczyniać się do mobilności osób uczestniczących w eksploatacji jednostek pływających w całej Unii, zapewniać bezpieczeństwo żeglugi oraz ochronę życia ludzkiego i środowiska, istotne jest posiadanie przez członków załogi pokładowej świadectw potwierdzających ich kwalifikacje. Wymóg taki dotyczy w szczególności osób odpowiedzialnych za postępowanie w sytuacjach nadzwyczajnych na pokładzie statków pasażerskich oraz osób uczestniczących w bunkrowaniu statków napędzanych skroplonym gazem ziemnym. Aby ten wymóg mógł być skutecznie egzekwowany, członkowie załóg oraz kapitanowie powinni mieć przy sobie takie świadectwa, podczas wykonywania swojego zawodu.

Zgodnie z regulacjami zawartymi w dyrektywie, członkowie załogi pokładowej uprawiający żeglugę na unijnych śródlądowych drogach wodnych powinni posiadać unijne świadectwo kwalifikacji członka załogi pokładowej albo świadectwo uznane. 

Na zasadzie odstępstwa, na statkach morskich eksploatowanych na śródlądowych drogach wodnych ważne są świadectwa posiadane przez osoby uczestniczące w eksploatacji jednostki pływającej, inne niż kapitanowie, wydane lub uznane zgodnie z dyrektywą 2008/106/WE, a zatem zgodnie z konwencją STCW (Międzynarodowa konwencja o wymaganiach w zakresie wyszkolenia marynarzy, wydawania im świadectw oraz pełnienia wacht).

Unijne świadectwa kwalifikacji są wydawane po sprawdzeniu autentyczności i ważności dokumentów dostarczonych przez wnioskodawców oraz po sprawdzeniu, czy wnioskodawcom tym nie wydano już innego, ważnego unijnego świadectwa kwalifikacji. 

Ważność unijnego świadectwa kwalifikacji członka załogi pokładowej jest ograniczona do daty następnego badania lekarskiego wymaganego zgodnie z art. 23 dyrektywy 2017/2397.

Orzeczenia lekarskie wydane w celu uzyskania unijnego świadectwa kwalifikacji nie mogą być wystawione wcześniej niż trzy miesiące przed datą wystąpienia o unijne świadectwo kwalifikacji.

Po ukończeniu 60. roku życia posiadacz unijnego świadectwa kwalifikacji członka załogi pokładowej musi wykazywać odpowiedni stan zdrowia, co podlega weryfikacji nie rzadziej niż co pięć lat. Po ukończeniu 70. roku życia posiadacz tego świadectwa musi wykazywać odpowiedni stan zdrowia co dwa lata.

Unijne świadectwa kwalifikacji kapitana są ważne przez maksymalnie 13 lat.

Unijne świadectwa kwalifikacji do wykonywania szczególnych operacji są ważne przez maksymalnie pięć lat.

Państwa członkowskie powinny, więc wydawać świadectwa kwalifikacji tylko osobom, które osiągnęły minimalny poziom kompetencji i minimalny wiek, spełniają wymogi dotyczące stanu zdrowia oraz mają praktykę pływania wymaganą do uzyskania określonych kwalifikacji. 

Szczególne zezwolenia dla kapitanów

Kapitanowie uprawiający żeglugę w warunkach stwarzających szczególne zagrożenie dla bezpieczeństwa powinni posiadać specjalne zezwolenia, w szczególności na prowadzenie dużych konwojów, prowadzenie jednostek pływających napędzanych skroplonym gazem ziemnym, prowadzenie statków w warunkach ograniczonej widoczności, prowadzenie statków na śródlądowych drogach wodnych o charakterze morskim lub prowadzenie statków na drogach wodnych stwarzających szczególne zagrożenia dla żeglugi. Aby uzyskać takie zezwolenia, kapitanowie, zgodnie z regulacjami zawartymi w dyrektywie 2017/2397, mają obowiązek wykazania szczególnych dodatkowych kompetencji.

Śródlądowe drogi wodne o charakterze morskim oraz śródlądowe drogi wodne, na których występują szczególne zagrożenia

Państwa członkowskie klasyfikują odcinek śródlądowej drogi wodnej na swoim terytorium jako śródlądową drogę wodną o charakterze morskim, w przypadku spełnienia jednego z poniższych kryteriów, tj., gdy: 

a) zastosowanie ma Konwencja w sprawie międzynarodowych przepisów o zapobieganiu zderzeniom na morzu; 

b) boje i znaki są zgodne z systemem morskim; 

c) niezbędna jest nawigacja naziemna na tej śródlądowej drodze wodnej; lub 

d) do żeglugi na tej śródlądowej drodze wodnej potrzebne są urządzenia morskie, których obsługa wymaga szczególnej wiedzy.

Państwa członkowskie mogą identyfikować przechodzące przez ich własne terytoria odcinki śródlądowych dróg wodnych, na których występują szczególne zagrożenia, w przypadku, gdy zagrożenia takie wynikają z jednego lub większej liczby poniższych powodów: 

a) częstych zmian przebiegu i prędkości prądów, 

b) hydromorfologicznych cech śródlądowej drogi wodnej oraz braku odpowiednich usług informacji o torach wodnych na śródlądowej drodze wodnej lub odpowiednich map nawigacyjnych,

c) istnienia szczególnych lokalnych regulacji ruchu uzasadnionych specyficznymi cechami hydromorfologicznymi śródlądowej drogi wodnej; lub 

d) częstych wypadków na określonym odcinku śródlądowej drogi wodnej wynikających z braku kompetencji. 

Uznawanie

Każde unijne świadectwo kwalifikacji, a także wszelkie żeglarskie książeczki pracy lub dzienniki pokładowe, które zostaną wydane przez właściwe organy zgodnie z dyrektywą 2017/2397, są ważne na wszystkich unijnych śródlądowych drogach wodnych. Poza tym, na wszystkich unijnych śródlądowych drogach wodnych ważne jest każde świadectwo kwalifikacji, każda żeglarska książeczka pracy lub każdy dziennik pokładowy wydane zgodnie z rozporządzeniem dotyczącym składu załóg statków na Renie, w którym określono wymogi identyczne jak wymogi zawarte w niniejszej dyrektywie. Ważność świadectw kwalifikacji, żeglarskich książeczek pracy i dzienników pokładowych rozciąga się także na te, które zostały wydane przez państwo trzecie. Jednakże musi zostać spełniony warunek, że takie państwo trzecie uznaje, w obrębie swojej jurysdykcji, unijne dokumenty wydane na podstawie dyrektywy 2017/2397. 

Wydawanie i ważność unijnych świadectw kwalifikacji

Wnioskodawcy ubiegający się o unijne świadectwa kwalifikacji członka załogi pokładowej oraz unijne świadectwa kwalifikacji do wykonywania szczególnych operacji muszą przedkładać dokumenty potwierdzające:

a) ich tożsamość,

b) spełnianie minimalnych wymogów określonych w załączniku I dyrektywy 2017/2397 dotyczących wieku, kompetencji, zgodności administracyjnej i praktyki pływania w odniesieniu do kwalifikacji, o które się ubiegają

c) spełnianie, w określonych przypadkach, standardów dotyczących zdrowia.

Zawieszanie i cofanie unijnych świadectw kwalifikacji lub szczególnych zezwoleń dla kapitanów

W sytuacjach, gdy istnieją przesłanki wskazujące, że nie są już spełniane wymogi dotyczące świadectw kwalifikacji lub szczególnych zezwoleń, państwo członkowskie, które wydało te dokumenty, może je cofnąć. Państwa członkowskie mogą także czasowo zawiesić unijne świadectwa kwalifikacji w przypadku, gdy uznają, że jest to niezbędne ze względów bezpieczeństwa lub porządku publicznego. 

Kompetencje

W dyrektywie 2017/2397 kompetencje rozumiane są jako dowiedziona zdolność korzystania z wiedzy i umiejętności wymaganych zgodnie z ustalonymi standardami, w celu prawidłowego wykonywania zadań, niezbędnych do eksploatacji jednostek pływających żeglugi śródlądowej. W załączniku II zostały wskazane wymogi dotyczące kompetencji, w tym m.in. odnoszące się do żeglugi, eksploatacji jednostek pływających, obsługi ładunków, sztauowania i transportu pasażerskiego, nawigacji radarowej. Ponadto, techniki okrętowej, elektryki, elektroniki i automatyki, konserwacji oraz napraw, dotyczące nadzoru, zdrowia i bezpieczeństwa pasażerów. 

Proces weryfikacji kompetencji oraz standardy kompetencyjne zostaną przez Komisję Europejską uregulowane w tzw. delegowanych aktach prawnych, będących uzupełnieniem zapisów dyrektywy 2017/2397 

Wykazanie zgodności ze standardami kompetencji obejmuje egzamin praktyczny mający na celu uzyskanie: 

a) unijnego świadectwa kwalifikacji kapitana; 

b) szczególnego zezwolenia na uprawianie żeglugi z pomocą radaru, 

c) unijnego świadectwa kwalifikacji eksperta w dziedzinie skroplonego gazu ziemnego; 

d) unijnego świadectwa kwalifikacji eksperta w dziedzinie żeglugi pasażerskiej.

Uchylenie dyrektyw 91/672/EWG i 96/50/WE

W związku z przyjęciem dyrektywy 2017/2397, ze skutkiem od dnia 18 stycznia 2022 r. utracą moc:

1) dyrektywa Rady z dnia 16 grudnia 1991 r. w sprawie wzajemnego uznawania krajowych patentów żeglarskich uprawniających do przewozu rzeczy i osób żeglugą śródlądową

oraz

2) dyrektywa Rady 96/50/WE z dnia 23 lipca 1996 r. w sprawie harmonizacji warunków uzyskiwania krajowych patentów kapitanów łodzi do celów przewozu towarów i pasażerów śródlądowymi wodnymi drogami we Wspólnocie. 

Wnioski: 

Mobilność pracowników w obrębie UE jest istotnym czynnikiem, który ma pomóc w zaradzeniu strukturalnemu niedoborowi wykwalifikowanych członków załogi pokładowej. Obligatoryjna ocena kompetencji zawodowych wszystkich członków załogi pokładowej ma się przyczynić do poprawy wizerunku i atrakcyjności tego zawodu. 

Celem dyrektywy 2017/2397 jest ułatwienie mobilności pracowników w sektorze transportu wodnego śródlądowego, a także stworzenie mechanizmów uznawania kwalifikacji wykwalifikowanych pracowników w całej Unii. Inicjatywa ta czerpie z ponad 19 lat doświadczeń zebranych w związku z dyrektywami 96/50/WE w sprawie uzyskiwania krajowych patentów kapitanów łodzi i 91/672/EWG w sprawie wzajemnego uznawania krajowych patentów żeglarskich dla kapitanów jednostek pływających na śródlądowych drogach wodnych innych niż Ren.

W celu ułatwienia mobilności, zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi oraz zapewnienia ochrony życia ludzkiego i środowiska, istotne jest posiadanie przez członków załogi pokładowej – a w szczególności przez osoby odpowiedzialne za postępowanie w sytuacjach nadzwyczajnych na pokładzie statków pasażerskich oraz osoby uczestniczące w bunkrowaniu statków napędzanych skroplonym gazem ziemnym – świadectw potwierdzających ich kwalifikacje.

Opublikowana przez KE dyrektywa 2017/2397 weszła w życie 16 stycznia 2018 roku. Kraje członkowskie wdrożą jej regulacje do swoich systemów prawnych do dnia 17 stycznia 2022 roku.