Jedynym filmem dokumentującym dawną parową żeglugę pasażerską na Wiśle pozostaje... "Rejs" Marka Piwowskiego. Ta kultowa komedia filmowa w rzeczywistości obrazuje w krzywym zwierciadle PRL, rządzoną przez Władysława Gomułkę. Równocześnie pokazuje jednak, jak wyglądały parowe bocznokołowce pasażerskie i jak przebiegały rejsy wczasowe, jakie organizowały dla ludzi pracy Fundusz Wczasów Pracowniczych i Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga Warszawska pod hasłem: "Pracujesz na lądzie, wypoczywaj na wodzie".
Rejsy wczasowe bocznokołowcami, na które kierowano pracowników przedsiębiorstw i instytucji państwowych, odbywały się od połowy lat 50. do prawie końca lat 70. minionego wieku. Zwykle statki przebywały w ciągu 8 dni trasę Warszawa - Gdańsk - Warszawa oraz dodatkowo, w zależności od warunków nawigacyjnych na Wiśle - Nogat - Elbląg. Wczasowicze byli zakwaterowani w kabinach i korzystali z całodniowego wyżywienia lub zabierali ze sobą suchy prowiant na wycieczki w odwiedzanych miastach.
Flotyllę bocznokołowców warszawskiego armatora tworzyło początkowo 16 takich statków. Do lat 70. ubiegłego stulecia przetrwało ich zalewie 6. Ponieważ te wiekowe i przestarzałe technicznie statki Polski Rejestr Statków przestał dopuszczać do żeglugi, były kolejno wycofywane z eksploatacji, a potem - najczęściej złomowane. Żaden z nich nie został zachowany, choćby jako eksponat muzealny, chociaż domagali się tego miłośnicy dziejów żeglugi wiślanej.
Piwowski zrealizował swój film w latach 1969 i 1970, na pokładzie bocznokołowca Feliks Dzierżyński, przemianowanego przez filmowców na Neptuna. Statek wyruszył w lipcu z Gdańska i płynął w górę Wisły, pod prąd. Cała ekipa filmowa była zaokrętowana na statku i mieszkała w ciasnych, 4-osobowych kabinach sypialnych. Po drodze nakręcano poszczególne sceny, w tym w rejonie Torunia i w okolicach Murzynowa, między Włocławkiem a Płockiem oraz na Zalewie Zegrzyńskim i Narwi, bo niski poziom wody w Wiśle unieruchomił bocznokołowce pasażerskie.
Wiele ujęć nakręcono na Neptunie zacumowanym do nabrzeża albo kotwiczącym przy brzegu. Podczas realizowania scen na Zalewie Zegrzyńskim ekipa mieszkała na lądzie, w domu wczasowym Mazowsze w Białobrzegach. Nakręcono wtedy sceny m.in. wywodu inżyniera Mamonia (Zdzisław Maklakiewicz) dotyczącego filmu polskiego, z udziałem Sidorowskiego (Jan Himilsbach), i ćwiczeń gimnastycznych na pokładzie. Na zalewie, i to w listopadzie, aktorzy odegrali scenę z wchodzeniem do wody oraz zanurzeniem się.
Filmowy Neptun podzielił los innych bocznokołowców, odbywających rejsy wczasowe. Natomiast przetrwała w dobrym stanie szalupa pasażerska Katarzynka, widoczna na wodzie w pierwszych scenach filmu, gdy na Neptuna, zacumowanego przy nabrzeżu bulwaru Filadelfijskiego w Toruniu, wchodzą pasażerowie. Dziś szalupa ta stoi na tym samym nabrzeżu jako eksponat upamiętniający miejsce kręcenia "Rejsu".
Według Waldemara Danilewicza, znawcy statków śródlądowych, bocznokołowiec Feliks Dzierżyński (nazwa nadana w okresie stalinizmu) został zbudowany w latach 1914-1921 (z przerwą wojenną) przez Warsztaty i Stocznię Warszawskiego Towarzystwa Transportu i Żeglugi SA w Warszawie. Statek, nazwany Polska, zaprojektował Edward Fajans na zamówienie Warszawskiego Towarzystwa Handlu i Żeglugi SA, które stało się jego pierwszym armatorem. W roku 1924 armatorem Polski zostało Zjednoczone Warszawskie Towarzystwo Transportu i Żeglugi Polskiej SA. W 1929 roku skierowano ją na linię Warszawa - Gdańsk.
W następnym roku bocznokołowiec przejęła spółka Polska Żegluga Rzeczna "Vistula" w Warszawie. W roku 1934 zmieniono nazwę statku na Halka i skierowano go na trasę Warszawa - Tczew. Po 3 latach Halkę przejął za długi Bank Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, a w 1938 roku odkupił ją armator Eliasz Leszczyński z Warszawy. W okresie wojny zagarnięty przez Niemców statek eksploatowało Weichsel Reederei Warschau. W sierpniu 1944 roku zatopili oni bocznokołowiec na wysokości Cytadeli Warszawskiej. W roku 1947, po wydobyciu z wody, statek odbudowano i zmodyfikowano w Stoczni Rzecznej w Warszawie. Od 1953 roku, jako własność P. P. Żegluga na Wiśle, a później P. P. Warszawska Żegluga na Wiśle i wreszcie P. P. Żegluga Warszawska, pływał pod nazwą Feliks Dzierżyński najczęściej na trasie Warszawa - Gdańsk. W roku 1971 wycofano go z eksploatacji, a w 1994 roku zezłomowano.
J.Sieński
USD
EUR
CHF
GBP