Zmiany w zakresie odpowiedzialności organów spółek - Business Judgement Rule?

W dniu 23 sierpnia 2021 roku do Sejmu wpłynął rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw.

Projekt dotyczy wprowadzenia do polskiego prawa regulacji prawnej prawa holdingowego (prawa grup spółek, prawa koncernowego), które - w szerokim znaczeniu doktrynalnym - reguluje relacje prywatno-prawne między spółką dominującą a jej spółkami zależnymi, w sposób uwzględniający interes wierzycieli, członków organów oraz drobnych wspólników (akcjonariuszy) spółki zależnej, jak również wyposażenia rad nadzorczych w narzędzia umożliwiające prowadzenie bardziej efektywnego nadzoru korporacyjnego, a także wyeliminowania wątpliwości podnoszonych przez przedsiębiorców i przedstawicieli doktryny.

Projekt ten zawiera jednak także zmiany dotyczące odpowiedzialności członków zarządu wobec Spółki. Nowelizacja przepisów ma wprowadzić do polskiej rzeczywistości zasadę Business Judgement Rule, która to wyłącza odpowiedzialność za działania podjęte w granicach uzasadnionego daną sytuacją i okolicznościami ryzyka biznesowego. Jak podaje na stronie internetowej Ministerstwo Aktywów Państwowych – „wprowadzenie zasady biznesowej oceny sytuacji dla polskich przedsiębiorców oznacza przede wszystkim możliwość wyłączenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną spółce wskutek decyzji jej organów, które po fakcie okazały się błędne, o ile podejmowane były w granicach uzasadnionego ryzyka biznesowego, w oparciu o adekwatne do okoliczności informacje.”

Należyta staranność

Trzeba przypomnieć, iż członkowie zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidatorzy odpowiadają wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy (czy odpowiednio statutu) spółki, chyba że nie ponoszą winy. Przepisy nakładają na członków zarządu obowiązek dokładania należytej staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności oraz dochowywania lojalności wobec spółki. Zmiany doprecyzowują, że zachowaniem należytej staranności będzie także działanie w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny. Podejmowane przez członków organów decyzje będą zatem podlegały ocenie nie tyle przez pryzmat osiągniętego efektu, ale analizy ryzyka na moment podejmowania decyzji i prawidłowości procesu decyzyjnego. Nie może to być jednak rozumiane jako wyłączenie odpowiedzialności za działania lekkomyślne.

Brzmienie przepisów

Projektowane zmiany obejmują zarówno art. 293, jak i art. 483 Kodeksu spółek handlowych, a zatem odnoszą się one zarówno do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i do spółek akcyjnych. W art. 293 Kodeksu spółek handlowych, planowane jest uchylenie § 2 oraz dodanie § 3 w brzmieniu:
„§ 3. Członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.”

Analogicznie w art. 483 planowane jest uchylenie § 2 oraz dodanie § 3 w brzmieniu:
„§ 3. Członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.” Podobne rozwiązania zostały przewidziane już i obowiązują w stosunku do organów prostej spółki akcyjnej. Aktualnie obowiązujące przepisy określają, że w takiej spółce członek organu odpowiada wobec spółki za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania swoich obowiązków, w tym z niedołożenia należytej staranności wynikającej z zawodowego charakteru jego działalności lub niedochowania lojalności wobec spółki, chyba że nie ponosi winy.

Członek organu nie narusza obowiązku dołożenia należytej staranności, jeżeli, postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.

Ocena wprowadzenia do polskiego systemu prawnego zasady Business Judgement Rule

Uznanie przez ustawodawcę, iż działanie w oparciu o rozsądne ryzyko gospodarcze nie powinno rodzić odpowiedzialności członków organów wydaje się słusznym kierunkiem, potwierdzającym zresztą dotychczasowe poglądy wyrażane w orzecznictwie. Niejednokrotnie działania przedsiębiorców wiążą się bowiem z ryzykiem gospodarczym, a decyzje podejmowane w dobrej wierze i przy uwzględnieniu interesu spółki po dogłębnej analizie sytuacji, na skutek zmiennej sytuacji na rynku mogą przynieść efekty dalekie od zamierzonych.

Pozytywną ocenę planowanych zmian przedstawił Sąd Najwyższy w uwagach do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw z dnia 27 września 2021 roku. Jak wskazał Sąd Najwyższy: „w projekcie przewidziano wyraźne wskazanie dwóch autonomicznych standardów oceny – staranności i lojalności, a także wprost inkorporowano do przepisu tzw. zasadę business judgment rule, tzn. pozwalającą uznać za działanie należycie staranne czynności podejmowane w zakresie uzasadnionego ryzyka gospodarczego uznanego za takie na podstawie informacji, analiz i opinii. O ile można przyjąć, że nawet dotychczasowe brzmienie art. 293 k.s.h. pozwalałoby na drodze jego ekstensywnej wykładni doszukać się w nim treści tożsamych z tymi zawartymi w projekcie, o tyle precyzyjniejsze uregulowanie standardów oceny postępowania członków organów spółki należy uznać za pożądane.” Przypomnijmy, że Sąd Najwyższy w swych orzeczeniach, jeszcze przed projektem ustawy odwoływał się do kwestii ryzyka gospodarczego podejmowanego przez organy spółek, wskazując choćby, że przy podejmowaniu decyzji dotyczących prowadzenia spraw spółki członek zarządu powinien się kierować wyłącznie jej interesem, a zawinione działania i zaniechania dokonane z przekroczeniem granic ryzyka gospodarczego są sprzeczne z interesem spółki i jako naruszające ogólny nakaz określony w art. 201 k.s.h. uzasadniają odpowiedzialność członka zarządu na podstawie art. 293 § 1 k.s.h.
Projektowane zmiany potwierdzają zatem kierunek wskazywany dotychczas przez sądy.

Wiążące polecenia dla organów spółek zależnych

Nie można także pominąć, że planowane rozwiązania w zakresie odpowiedzialności członków organów spółek mają objąć również kwestie wykonywania poleceń przez spółki zależne. Projekt wprowadza nie tylko definicję grupy spółek, przez którą ma się rozumieć spółkę dominującą i spółkę lub spółki od niej zależne, kierujące się wspólną strategią gospodarczą w celu realizacji wspólnego interesu, uzasadniającą sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką zależną albo spółkami zależnymi. Spółka dominująca oraz spółka zależna, które uczestniczą w grupie spółek, będą miały kierować się obok interesu spółki interesem grupy spółek, o ile nie będzie to zmierzało do pokrzywdzenia wierzycieli lub wspólników mniejszościowych albo akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej. Przede wszystkim jednak projekt ustawy przewiduje możliwość wydawania przez spółkę dominującą spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek wiążących poleceń dotyczących prowadzenia spraw spółki (tzw. wiążące polecenie), jeżeli jest to uzasadnione interesem grupy spółek oraz jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Co więcej, zastosowanie się do takiego polecenia ma być uzasadnieniem dla wyłączenia odpowiedzialności organów spółki zależnej.

Projekt przewiduje wprost, że członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki zależnej nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia na podstawie art. 293, art. 300125 i art. 483. Wyłączenie odpowiedzialności ma mieć zastosowanie odpowiednio do członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej i likwidatora spółki dominującej działających w interesie grupy spółek.

Odpowiedzialność z art. 299 kodeksu spółek handlowych

Należy zaznaczyć, że projekt nie dokonuje zmian w zakresie odpowiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki przewidzianej w art. 299 ksh. Wśród opinii dotyczących planowanych zmian zwraca się jednak uwagę na możliwy wpływ zmian na stosowanie w praktyce tego przepisu.

Chociaż literalnie zmiany obejmują odpowiedzialność członków organów spółek wobec spółek, to Krajowa Rada Sądownictwa w swojej opinii podniosła obawy wpływu regulacji na stosowanie art. 299 ksh, co może świadczyć o kierunku interpretacji czy wykładni przepisów w przyszłości.

W swych uwagach Krajowa Rada Sądownictwa wskazała, że z punktu widzenia prowadzonych postępowań sądowych w przedmiocie odpowiedzialności członków zarządu w warunkach bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce (art. 299) zastosowanie instytucji wiążącego polecenia spółki dominującej może rodzić problemy interpretacyjne, co do braku zawinienia członka zarządu co do niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki zależnej. Zgodnie z projektowym art. 215 § 1 członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki zależnej nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia na podstawie art. 293, art. 300 123 i art. 483. Dodatkowo zgodnie z projektowanym art. 2112 §1 Spółka dominująca odpowiada wobec spółki zależnej za szkodę, która została wyrządzona wykonaniem wiążącego polecenia i która nie została naprawiona w terminie wskazanym w wiążącym poleceniu, chyba że nie ponosi winy. Za szkodę wyrządzoną jednoosobowej spółce zależnej spółka dominująca odpowiada tylko jeżeli wykonanie wiążącego polecenia doprowadziło do jej niewypłacalności. W sytuacji spółki zależnej pozostającej już w stanie niewypłacalności wykonanie wiążącego polecenia nie stanowi przesłanki odpowiedzialności. Opisany mechanizm może prowadzić zatem do wyłączenia z jednej strony odpowiedzialności wobec wierzycieli członków zarządu spółki zależnej wykonującej wiążące polecenie spółki dominującej i jednoczesnego wyłączenia odpowiedzialności spółki dominującej za wykonanie jej wiążącego polecenia przez niewypłacalną spółkę zależną. Spółka zależna znajdująca się na granicy niewypłacalności przejęta przez spółkę dominującą może w tej sytuacji stać się wehikułem do nieodpowiedzialnego zadłużania na rzecz spółki dominującej.

Bezskuteczność egzekucji prowadzonej wobec spółki zależnej

Skojarzenia z art. 299 Kodeksu spółek handlowych budzi jednak planowana treść art. 2114. Projekt wprowadza odpowiedzialność spółki dominującej za szkodę wyrządzoną wierzycielowi spółki zależnej. Zgodnie z tym artykułem, jeżeli egzekucja przeciwko spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek okaże się bezskuteczna, spółka dominująca odpowiada za szkodę wyrządzoną wierzycielowi spółki zależnej, chyba że nie ponosi winy lub szkoda nie powstała w następstwie wykonania przez spółkę zależną wiążącego polecenia. Przepisy mają przewidywać przy tym domniemanie, że szkoda, o której mowa powyżej obejmuje wysokość niezaspokojonej wierzytelności wobec spółki zależnej.

Możliwe zatem, że wierzyciele już niedługo zyskają nowe możliwości dochodzenia swych należności.

Końcowe uwagi

Spoglądając na planowane zmiany nie można jednak zapominać, że projekt ustawy jest jeszcze na wstępnym etapie procesu legislacyjnego. W pierwszym czytaniu odbyło się głosowanie nad wnioskiem o odrzucenie tegoż projektu, ale go nie odrzucono. Ostateczny kształt zmian może zatem ulec dalszym modyfikacjom, o czym będziemy informowali na bieżąco. Na obecnym etapie i przy obecnym kształcie projektowanych przepisów należy ocenić je pozytywnie.