Kredyty frankowe: Jak rozliczyć wadliwą umowę kredytową z bankiem?

Ewentualne wady umowy kredytu waloryzowanego ustalone przez sąd orzekający będą prowadzić do obowiązku rozliczenia między stronami dokonanych dotychczas świadczeń, tak by została przywrócona równowaga majątkowa między kontrahentami. Przyjrzyjmy się w ogólności zasadom według których ma dojść do takiego rozliczenia w trzech przypadkach tj. ustalenia nieważności całej umowy, ustalenia nieważności niektórych postanowień umowy albo stwierdzenia braku związania konsumenta niedozwolonymi postanowieniami umowy kredytu waloryzowanego.

Nieważność całej umowy

Z unieważnieniem całej umowy kredytowej możemy mieć do czynienia, jeżeli:

a) powód zasadnie żąda takiego unieważnienia;

b) sąd z urzędu ustali taką nieważność, niezależnie od żądania pozwu, w tym nieważność niektórych postanowień umowy prowadzi sąd do wniosku, że strony nie zawarłyby bez wadliwych postanowień umowy w ogóle.

Niezależnie od przyczyn wydania orzeczenia unieważniającego całą umowę kredytu, mamy do czynienia z sytuacją, kiedy każdej ze stron przysługuje roszczenie o zwrot swojego świadczenia jako nienależnego. Roszczenia te wynikają z innej podstawy zobowiązaniowej. Zobowiązanie to nie ma charakteru wzajemnego. Są to odrębne od siebie roszczenia. Roszczenie banku jest roszczeniem o zwrot korzyści w postaci kwoty wykorzystanego kredytu. Roszczenie to ma 3 letni termin przedawnienia, które rozpoczęło bieg od chwili, kiedy kredytobiorca byłby zobowiązany do świadczenia zgodnie z art. 455 k.c. w zw. z 120 §1 zd. 2 k.c. 

Zastanawiające jest jednak dokonanie rozliczeń między stronami, które świadczyły sobie wzajemnie w oparciu o nieważną umowę, natomiast po stwierdzeniu nieważności czynności prawnej posiadają niezależne roszczenia o zwrot świadczeń nienależnych. Na względzie należy mieć okoliczność, iż do świadczenia nienależnego stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Korzyść jednego nie musi w tym przypadku być ściśle i bezpośrednio skorelowane ze zubożeniem drugiego. Związek ten może być pośredni i wieloetapowy.

Zakres wzbogacenia

Wzbogacenie kredytobiorcy:

Ustalenie zakresu wzbogacenia kredytobiorcy może opierać się na tym, że uzyskał on korzyść w postaci zwolnienia go środkami banku ze zobowiązania do zapłaty ceny nabycia nieruchomości albo że uzyskał korzyść w postaci nieruchomości. Przyjęcie jednego z ww. punktów widzenia implikuje poważne różnice w kwalifikacji tego wzbogacenia:

- wzbogacenie polegające na zwolnieniu ze zobowiązania do świadczenia umówionej ceny każe twierdzić, że jest to wzbogacenie polegające na zmniejszeniu pasywów. Wówczas wzbogacenie jest równe wartości nominalnej pomniejszonych pasywów. 

- wzbogacenie polegające na nabyciu nieruchomości implikuje, że wzbogacenie polega na powiększeniu aktywów o wartość nieruchomości. W tym ujęciu wzbogaceniem będzie rzeczywista wartość nieruchomości w dniu nabycia, która może odbiegać od zapłaconej ceny.

W związku z tym, iż na mocy art. 410 §1 k.c. do świadczenia nienależnego stosujemy przepisy art. 405 – 409 k.c., należy szczegółowo zastanowić się nad skutkami prawnymi wynikającymi ze stosowania art. 405 i 406 k.c. w zw. z art. 410 §1 k.c. Z art. 405 k.c. wynika obowiązek zwrotu wzbogacenia o charakterze majątkowym na rzecz zubożonego w naturze albo jego wartości w przypadku niemożliwości zwrotu in natura. Wzbogacenie może mieć charakter zwiększenia aktywów (np. przeniesienie własności oznaczonej liczby znaków pieniężnych, uzyskanie środkami zubożonego innego dobra np. nieruchomości). Może także polegać na zmniejszeniu pasywów (np. spłata cudzymi środkami swoich zobowiązań pieniężnych). Jak wynika z powyższego podstawą dla wystąpienia z roszczeniem o zwrot nienależnego świadczenia musi być zubożenie wskutek spełnienia świadczenia nienależnego.

Zgodnie z art. 406 k.c. istnieje obowiązek zwrotu surogatów uzyskanych w miejsce korzyści pierwotnej. Może to rodzić obawy o obowiązek wydania nieruchomości przez kredytobiorcę jako korzyści uzyskanej wskutek przeniesienia na zbywcę nieruchomości własności znaków pieniężnych w wartości równej cenie nieruchomości (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 czerwca 2014 r. VI ACa 1823/13). Należy jednak wskazać, że ustawodawca konstruując reguły dotyczące przywrócenia zachwianej równowagi majątkowej między stronami nieważnej umowy wskazał na pewną hierarchię i kolejność. Zgodnie z art. 405 k.c. w pierwszej kolejności można żądać zwrotu korzyści w naturze, a gdy to jest niemożliwe – zwrot równowartości korzyści. Pomiędzy obowiązek zwrotu równowartości korzyści na wypadek niemożliwości jej zwrotu w naturze należy wpleść szeroki katalog surogatów opisanych w art. 406 k.c. Zatem dopiero na wypadek niemożliwości zwrotu w naturze możliwe jest dopuszczenie obowiązku zwrotu surogatów np. nieruchomości uzyskanej za udzielony kredyt. Jednak należy wskazać, że niemożliwość świadczenia pieniężnego zachodzić może właściwie wyłącznie w skrajnych przypadkach, kiedy obowiązany nie może z w żaden sposób uzyskać określonej ilości znaków pieniężnych nigdy. Taka sytuacja jest dość rzadka, bowiem zawsze może dojść do uzyskania przez obowiązanego pieniędzy, choćby przez sprzedaż innego posiadanego mienia lub polepszenia sytuacji majątkowej obowiązanego np. w postaci uzyskania spadku, nagrody w konkursie, darowizny, innego kredytu, wynagrodzenia za pracę czy podwyżki w pracy itp. Możliwe jest popadnięcie przez kredytobiorcę w zwłokę ze zwrotem całego wzbogacenia, kiedy kredytobiorca opóźnia się z niezwłocznym zwrotem wzbogacenia po wezwaniu przez bank.

Wobec powyższego zasadne jest przyjęcie, iż wzbogacenie jest równe wartości nominalnie udzielonego kredytu w PLN i powinno być zwrócone w naturze tzn. jako świadczenie pieniężne z pominięciem art. 406 k.c.

Możemy mieć do czynienia z sytuacją, kiedy dotychczasowe wpłaty kredytobiorcy są równe lub przekraczają wysokość wykorzystanego kredytu. Wówczas nie powinien mieć miejsca zwrot ze strony kredytobiorcy na rzecz banku. Odmowa zwrotu może być oparta na zarzucie spełnienia świadczenia lub na zarzucie potrącenia.

Wzbogacenie banku:

Na wzbogacenie banku składać się będzie wszystko, co na podstawie nieważnej umowy uzyskał od kredytobiorcy. Będzie to w szczególności prowizja za udzielenie kredytu oraz suma wpłat dokonanych przez kredytobiorcę, jako raty kredytu.

Wątpliwości budzi prawo do żądania zwrotu pobranych przez bank składek ubezpieczeniowych z tytułu umów ubezpieczenia zawartych, niejako przy okazji umowy kredytu waloryzowanego. Zasadność żądania zwrotu wymaga przeanalizowania na ile ścisły jest związek oznaczonej umowy ubezpieczenia z nieważną umową kredytu waloryzowanego. Jeżeli związek jest tego rodzaju, że nieważność umowy kredytu waloryzowanego powoduje niemożliwość zajścia wypadku ubezpieczeniowego określonego w umowie ubezpieczenia, to umowa ubezpieczenia jest nieważna z mocy prawa (art. 806 §1k.c.). 

W innych przypadkach należy rozpatrywać czy umowa ubezpieczenia nie jest elementem zabezpieczenia prawidłowego wykonania umowy kredytu waloryzowanego. Jeżeli w drodze wykładni umowy kredytu waloryzowanego zostanie stwierdzone, że umowa ubezpieczenia stanowi formę zabezpieczenia wykonania przez kredytobiorcę określonego obowiązku i bez umowy kredytu waloryzowanego cel umowy ubezpieczenia nie może zostać osiągnięty to możemy mieć do czynienia z jednym z wariantów świadczenia nienależnego opisanego w art. 410 §1 zd. 4 kc. Podkreślenia wymaga jednak możliwość żądania zwrotu wpłaconych kwot tytułem umów ubezpieczenia wymaga indywidualnej analizy przypadku i drobiazgowej oceny funkcji, jaką spełnia umowa ubezpieczenia dla sytuacji kredytobiorcy nie tylko względem kredytodawcy.

Nieważność niektórych postanowień umowy (częściowa nieważność)

Dochodzenie unieważnienia postanowień dotyczących waloryzacji kredytu prowadzi do sytuacji, kiedy świadczenia dotychczas spełnione na ich podstawie jest świadczeniem nienależnym, co wskazano wyżej w opracowaniu. Rozliczenie świadczeń nienależnych wynikających z nieważności niektórych postanowień odbywa się w oparciu o te same zasady, jak przy nieważności całej umowy.

Brak związania konsumenta niedozwolonym postanowieniem umownym

Sytuacja, w której w toku incydentalnej kontroli postanowień umowy kredytu waloryzowanego zawartej z konsumentem dochodzi do stwierdzenia, że niektóre postanowienia umowy nie wiążą konsumenta będzie prowadziło do konieczności rozliczenia dotychczasowych wpłat dokonanych przez konsumenta na ich podstawie.

Reżim prawny odpowiedni do przeprowadzenia rozliczeń dla przypadków stwierdzenia braku związania konsumenta postanowieniami umowy jest taki sam jak w przypadku unieważnienia umowy w całości lub w części. Z tym zastrzeżeniem, że rozliczenie będzie konieczne jednokierunkowo tzn. konieczne będzie ustalenie zakresu wzbogacenia kredytodawcy uzyskanego na podstawie niewiążących postanowień umowy kredytu waloryzowanego.

Podsumowanie

Jak z powyższego wynika, istnieje kilka możliwych scenariuszy rozliczenia wadliwej umowy kredytowej, które są determinowane stanem faktycznym konkretnej sprawy. Dokonując analizy sprawy w kontekście ewentualnego powództwa przeciwko bankowi w związku z incydentalną kontrolą postanowień umowy kredytu frankowego należy dokładnie ustalić zakres roszczeń i skutki z nich wynikające dla kredytobiorcy. Nie bez znaczenia pozostaje również sytuacja majątkowa kredytobiorcy, który w niektórych przypadkach może zostać zobowiązany przez Sąd do niezwłocznego zwrotu pewnych kwot na rzecz banku, co będzie oczywiście szło w parze ze zwolnieniem kredytobiorcy z obciążeń kredytowych w zakresie nieważnej umowy kredytowej.