Koronawirus jako „siła wyższa” w polskich realiach prawnych

Od czasu zdiagnozowania pierwszego zakażenia koronawirusem w Polsce sytuacja zmienia się bardzo dynamicznie i rodzi coraz więcej obaw nie tylko związanych ze zdrowiem, ale również z wieloma kwestiami prawnymi. Rozpowszechnianie wirusa SARS-CoV-2, zaczyna wpływać na coraz więcej obszarów sfery publicznej, w tym także oddziałuje na relacje między przedsiębiorcami.

Polscy przedsiębiorcy już teraz zaczynają odczuwać skutki epidemii, czego przejawem są pojawiające się coraz liczniej w Kancelarii zapytania dotyczące tzw. siły wyższej i możliwości jej zastosowania w aktualnej sytuacji. W poniższej publikacji przedstawimy kluczowe zagadania prawne związane ze skutkami prawnymi ww. epidemii.

1. Czym jest siła wyższa?

Siła wyższa nie została zdefiniowana w przepisach Kodeksu cywilnego, jednak jej definicja została ukształtowana w doktrynie i orzecznictwie. Dominuje przy tym tzw. koncepcja obiektywna, stosownie do założeń której: za siłę wyższą jest uznawane wyłącznie zdarzenie charakteryzujące się trzema następującymi cechami:

a. zewnętrznością,
b. niemożliwością jego przewidzenia oraz
c. niemożliwością zapobieżenia jego skutkom.

Zdarzenie jest zewnętrzne wówczas, gdy następuje poza strukturą przedsiębiorstwa. Niemożliwość przewidzenia, że dane zdarzenie nastąpi, należy pojmować jako jego nadzwyczajność i nagłość.

Niemożliwość zapobiegnięcia skutkom zdarzenia jest tłumaczona jako jego przemożność, a więc niezdolność do odparcia nadchodzącego niebezpieczeństwa. W konsekwencji za przejawy siły wyższej uznaje się katastrofalne zjawiska wywołane działaniem sił natury, np. powodzie, huragany, trzęsienia ziemi, pożary lasów. Jako siłę wyższą traktuje się także akty władzy publicznej oraz zjawiska społeczne lub polityczne o skali katastrofalnej.

W ocenie Kancelarii istnieją przesłanki do uznania, że co do zasady wybuch epidemii koronawirusa można zaklasyfikować jako zdarzenie o charakterze siły wyższej. Realne możliwości powoływania się na siłę wyższą i udowodnienia braku możliwości zapobiegnięcia skutkom zdarzenia zależne mogą być jednak w dużej mierze od rangi i zakresu wprowadzanych przez organy państwa środków w celu zapobiegania rozpowszechnianiu koronawirusa (np. ograniczeń transportowych, ograniczeń w zakresie możliwości przemieszczania się).

Przedsiębiorcy muszą pamiętać, że stan siły wyższej musi być badany w odniesieniu do okoliczności konkretnej sprawy, a każdy przypadek wymaga indywidualnej oceny. Pomiędzy niewykonaniem umowy (albo nienależytym wykonaniem umowy), a stanem siły wyższej musi bowiem istnieć związek, co oznacza, że do niewykonanie umowy (albo jej nienależytego wykonania) doszło w następstwie siły wyższej. Gdy przedsiębiorca doprowadził do szkody na skutek własnych zaniedbań, niestosując należytej staranności albo umyślnie spowodował szkodę to nie można uznać, aby ta szkoda powstała na skutek niezawinionej okoliczności w postaci siły wyższej.

2. Wpływ siły wyższej na zasady odpowiedzialności

Zgodnie z ogólnymi zasadami odpowiedzialności, dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

W poglądach doktryny do okoliczności stanowiących przyczynę niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności zalicza się m.in. właśnie siłę wyższą. Z punktu widzenia odpowiedzialności dłużnika jest to zdarzenie przypadkowe, na które nie ma on wpływu. Granicę odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadzie winy stanowi jednak zachowanie należytej staranności przy wykonaniu zobowiązania (o ile oczywiście strony w umowie nie rozszerzyły swojej odpowiedzialności).

Podobnie sytuacja kształtuje się w odniesieniu do kar umownych. Kara umowna to rodzaj zryczałtowanego odszkodowania. Treścią zastrzeżenia kary umownej, jest zobowiązanie się dłużnika do zapłaty wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jednak do kary umownej znajduje zastosowanie także powołany powyżej art. 471 k.c.

Reasumując, wystąpienie siły wyższej zwalnia z odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania. Trzeba jednak każdorazowo wykazać że to właśnie wystąpienie siły wyższej uniemożliwiło wykonanie zobowiązania i to na jej skutek doszło do niewykonania umowy.

Siła wyższa stanowi także granicę odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku ponoszenia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, gdyż jej wystąpienie stwarza możliwość uwolnienia się od tej odpowiedzialności przez wykazanie, że szkoda powstała wskutek siły wyższej.

Ograniczenie odpowiedzialności na wypadek siły wyższej przewidują również ustawy szczególne, jak choćby Prawo przewozowe. Przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli utrata, ubytek lub uszkodzenie albo opóźnienie w przewozie przesyłki powstały z przyczyn występujących po stronie nadawcy lub odbiorcy, niewywołanych winą przewoźnika, z właściwości towaru albo wskutek siły wyższej. Dowód, że szkoda lub przekroczenie terminu przewozu przesyłki wynikło z jednej z wymienionych okoliczności, ciąży na przewoźniku.

Ustawa z dnia 02 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązanych z zapobieganiem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych wprost wyłącza odpowiedzialność zarządzających lotniskiem, zarządzających dworcem kolejowym, przewoźników lotniczych, kolejowych lub drogowych, za szkodę wyrządzoną w związku z uzasadnionymi działaniami władz publicznych mającymi na celu przeciwdziałanie COVID-19, w szczególności za brak możliwości przewozu. Ww. ustawa doprecyzowała także, że uzasadnione działania mające na celu przeciwdziałanie COVID-19 stanowią także okoliczność nadzwyczajną, o której mowa w przepisach Rozporządzenia (WE) 261/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. ustanawiającego wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów i uchylającego rozporządzenie (EWG) nr 295/91, czyli okoliczność zwalniającą przewoźnika z obowiązku zapłaty rekompensaty za odwołany lot.

3. Aspekt międzynarodowy

Powołane powyżej regulacje dotyczą przepisów obowiązujących na terenie Polski. Rozpowszechnianie się koronawirusa na całym świecie wpływa jednak na rozbudowane relacje między przedsiębiorcami na rynkach międzynarodowych, co oznacza, iż ograniczenie analizy sytuacji prawnej jedynie do przepisów polskich może być w niektórych sytuacjach niewystarczające. Z uwagi na temat niniejszego artykułu, jedynie drogą wstępu należy zaznaczyć, iż siła wyższa przewidziana została również w przepisach prawa międzynarodowego.

Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów sporządzona w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 roku, mająca zgodnie z jej tytułem zastosowanie do umów sprzedaży towarów między stronami z siedzibami handlowymi w różnych państwach (które są stroną konwencji) reguluje sytuację, w której strona nie może wykonać swojego zobowiązania z przyczyn od niej niezależnych. Art. 79 ww. Konwencji stanowi, że strony mogą uwolnić się od odpowiedzialności za niewykonanie któregoś ze swych obowiązków, jeżeli udowodnią, że niewykonanie to nastąpiło z powodu przeszkody od nich niezależnej i że nie można było od nich rozsądnie oczekiwać wzięcia pod uwagę tej przeszkody w chwili zawarcia umowy lub uniknięcia bądź przezwyciężenia przeszkody lub jej następstw.

Konieczne jest podkreślenie, iż zwolnienie strony kontraktu na podstawie ww. okoliczności trwa tylko przez okres trwania przeszkody. Sama przeszkoda nie zwalnia również strony poszkodowanej definitywnie w każdej sytuacji – np. jeżeli towar w pomimo siły wyższej był uszkodzony. Istotnym obowiązkiem jest jednak powiadomienie drugiej strony o zaistnieniu niezależnych okoliczności w rozsądnym terminie, w przeciwnym wypadku ta strona, która nie zawiadomiła we właściwym czasie o zaistnieniu siły wyższej odpowiada za następstwa tegoż zaniedbania.

4. Postanowienia umów

Niezależnie od ww. reguł odpowiedzialności, strony mogą w umowie rozszerzyć lub ograniczyć swoja odpowiedzialność.

Ewentualne modyfikacje (odstępstwa) reguł odpowiedzialności ustalonych w art. 471 i nast. k.c. nie mogą być wywodzone z niejednoznacznej treści postanowień umownych. Wszelkie modyfikacje odpowiedzialności powinny zatem jednoznacznie wynikać z treści czynności prawnej. Tylko bowiem wtedy możliwe jest przypisanie stronom zamiaru wprowadzenia odmiennych reguł od tych, które zostały przewidziane w ustawie.

Nie budzi przy tym wątpliwości możliwość umownego ustalenia okoliczności, które strony uznają za siłę wyższą, a których wystąpienie może powodować powstanie określonych umownie skutków prawnych między stronami (inter partes). Aby uniknąć sporów w przyszłości, strony mogą zatem umownie określić, jakie nadzwyczajne sytuacje uznają za siłę wyższą.

Istotne jest jednak także to, że nawet zastrzeżenie w umowie przeszkód w postaci zdarzeń ujętych jako przypadki siły wyższej nie może prowadzić do zwolnienia dłużnika z obowiązku świadczenia bez względu na to, czy jego zachowanie pozostaje sprzeczne z wymaganiem zachowania należytej staranności przy jednoczesnym braku odmiennego od ustawowego ukształtowania zakresu odpowiedzialności (o ile treść łączącej strony umowy nie pozwala przyjąć, że doszło do jej zaostrzenia do granic siły wyższej). Oznaczałoby to możliwość uwolnienia się przez dłużnika od obowiązku spełnienia świadczenia oraz od odpowiedzialności także wówczas, gdy można mu przypisać winę umyślną.

Kancelaria rekomenduje wprowadzanie do zawieranych umów klauzul uszczegóławiających, jakie okoliczności strony uznają za działanie siły wyższej i wyłączenie na wypadek ich wystąpienia odpowiedzialności. Sformułowania takie mogą pomóc uniknąć w przyszłości sporów w zakresie podstawy odpowiedzialności. Z uwagi jednak na fakt, iż klauzule takie muszą być sformułowane jednoznacznie i precyzyjnie

5. Ciężar dowodu

Na wypadek sporów sądowych należy pamiętać, że konstrukcja odszkodowawczej odpowiedzialności kontraktowej oparta jest na zasadzie winy domniemanej i to dłużnika obciąża ciężar udowodnienia, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Zatem to strona, która nie wykonana zobowiązania na skutek działania siły wyższej, musi udowodnić wystąpienie tej siły wyższej i uniemożliwienie jej wykonania umowy. Dłużnik nie jest zobowiązany do naprawienia szkody, jeżeli wykaże, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem takich okoliczności faktycznych, które w okolicznościach sprawy dają podstawę oceny, że nie ponosi on za nie odpowiedzialności, że przyczyny takiego stanu rzeczy leżą poza jego osobą. Chodzi zatem o obalenie domniemania, że uchybienie zobowiązaniu jest następstwem obciążających go okoliczności.

6. Siła wyższa, a bieg terminu przedawnienia

Pozostając w temacie dochodzenia roszczeń, przedsiębiorcy muszą pamiętać, że brak wystąpienia na drogę sądową z roszczeniami w stosownym terminie może co do zasady skutkować ich przedawnieniem. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Wystąpienie siły wyższej może jednak w praktyce uniemożliwić dochodzenie roszczeń, np. z uwagi na brak możliwości dotarcia do sądu.

Z pomocą w stosunku do takich sytuacji, przychodzi ustawodawca. Przewidziane w Kodeksie cywilnym rozwiązania przewidują, że bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - przez czas trwania przeszkody.

7. Wpływ koronawirusa na toczące się postępowania

Przepisy procedury cywilnej przewidują, iż postępowanie ulega zawieszeniu z mocy prawa w razie zaprzestania czynności przez sąd wskutek siły wyższej (analogiczne rozwiązanie ma zastosowanie do procedury sądowo-administracyjnej). Do zawieszenia postępowania z tej przyczyny nie jest wymagane wydanie przez sąd jakiegokolwiek postanowienia, odwrotnie niż przy jego podjęciu.

Przyczyną zaprzestania czynności przez sąd jest siła wyższa, przy czym kodeks postępowania cywilnego nie określa jej pojęcia. Ogólnie – jak wskazano powyżej - przyjmuje się, że jest to czynnik zewnętrzny, nadzwyczajny, niezależny od woli człowieka, któremu nie można zapobiec, np. klęska żywiołowa czy wojna. W tym kontekście, jeżeli środki mające zapobiegać rozpowszechnianiu się koronawirusa uniemożliwią funkcjonowanie sądów i przeprowadzanie przez nie czynności (zamknięcie sądów, brak możliwości doręczania pism, brak możliwości przemieszcza się) również będą mogły być uznane za siłę wyższą.

W przypadku zawieszenia postępowania z powodu siły wyższej, żadne terminy nie biegną i zaczynają biec dopiero od początku z chwilą podjęcia postępowania. Terminy sądowe należy w miarę potrzeby wyznaczać na nowo.

Nawet w przypadku braku zawieszenia postępowania i braku zaprzestania czynności przez sąd, w ocenie Kancelarii zaostrzenie środków zapobiegających rozpowszechnianiu się koronawirusa będzie mogło stanowić podstawę do przywrócenia terminu. Jeżeli strona nie dokonała w terminie czynności procesowej bez swojej winy, sąd na jej wniosek postanowi przywrócenie terminu.

Brak winy zachodzi wówczas, gdyby przyczyną uchybienia terminu jest przypadek lub działanie osób trzecich. Do przywrócenia terminu wystarczające jest, aby usprawiedliwiający swoje uchybienia wykazał, że przy zwykłym starannym działaniu takiego obrotu zdarzeń nie mógł przewidzieć lub mu zapobiec. Każdorazowa ocena tych okoliczności będzie jednak dokonywana przez sąd, który rozważy wszystkie okoliczności danej sprawy (jak np. to, czy strona była poddana kwarantannie, czy wróciła z regionów szczególnie zagrożonych koronawirusem).

Dla uniknięcia negatywnych konsekwencji stron czy pełnomocników zasadne byłyby jednolite działania sądów w tym zakresie. W dniu 13 marca 2020 roku Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej Jacek Trela, wystosował pismo do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie rekomendowania sądom wstrzymania wysyłki i niedoręczania pism sądowych, do czasu ustąpienia zagrożenia i ustabilizowania się sytuacji w kraju.

Również samorząd doradców podatkowych zaapelował do Ministra Finansów oraz Minister Rozwoju o przesunięcie terminów podatkowych, odstąpienie od wymierzania kar za niedochowanie terminów.

8. Szczególne rozwiązania związane ze zwalczaniem COVID- 19

Szczególne rozwiązania związane z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 oraz wywołanych nim sytuacji kryzysowych przewiduje ustawa z dnia 02 marca 2020 roku. Ustawa przewidziała m.in.

1. możliwość polecenia przez pracodawców pracownikom wykonywania przez czas oznaczony pracy określonej w umowie o pracę, poza miejscem jej stałego wykonywania (praca zdalna);
2. dodatkowy zasiłek opiekuńczy w przypadku zamknięcia żłóbka, klubu dziecięcego, przedszkola, szkoły, do których uczęszcza dziecko, z powodu COVID-19 dla ubezpieczonego zwolnionego od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem;
3. ustalenie w drodze obwieszczenia Ministra właściwego ds. zdrowia maksymalnych cen niektórych produktów leczniczych, wyrobów medycznych i środków spożywczych, które mogą być wykorzystane w związku z przeciwdziałaniem COVID-19.

9. Planowane rozwiązania

W związku z trudną sytuacją, w jakiej znaleźli się przedsiębiorcy na skutek epidemii koronawirusa Ministerstwo Rozwoju pracuje nad projektem specustawy wspierającej przedsiębiorców. Tzw. pakiet osłonowy dla przedsiębiorców ma przewidywać ulgi w należnościach, w tym udogodnienia w płatnościach podatków i składek ZUS, instrumenty na rzecz poprawy płynności finansowej firm, w tym wsparcie gwarancyjne oraz dopłaty do kredytów oraz ochronę i wsparcie rynku pracy, m.in. rozwiązania dla firm zmuszonych do przestojów.

10. Branża turystyczna, a epidemia koronowirusa

Niezależnie od powyższych unormowań, należy wskazać, iż rozpowszechnianie się koronawirusa szczególnie mocno wpłynęło na branżę turystyczną. Zagrożenie epidemiczne skutkowało licznymi rezygnacjami z zaplanowanych podróży, nawet przed zamykaniem granic przez poszczególne państwa. Kwestie rozwiązywania umów o udział w imprezie turystycznej zostały uregulowane w ustawie o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych.

Zgodnie z tą ustawą organizator turystyki może rozwiązać umowę o udział w imprezie turystycznej i dokonać pełnego zwrotu podróżnemu wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej bez dodatkowego odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli m.in. organizator turystyki nie może zrealizować umowy o udział w imprezie turystycznej z powodu nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności i powiadomił podróżnego o rozwiązaniu umowy o udział w imprezie turystycznej niezwłocznie przed rozpoczęciem imprezy turystycznej.

Ustawa określa przy tym, że za nieuniknione i nadzwyczajne okoliczności rozumie się sytuację pozostającą poza kontrolą strony powołującej się na taką sytuację, której nie można było uniknąć, nawet gdyby podjęto wszelkie rozsądne działania. W ocenie Kancelarii za takie okoliczności można uznać także epidemię koronawirusa i środki ostrożności mające na celu jej zapobieganie.

Istotnym jest przy tym, że rozwiązując umowę organizator turystyki dokonuje pełnego zwrotu wpłat podróżnemu.

Z przyczyn oczywistych zagrożenie zarażeniem wpływa zresztą nie tylko na sytuację przedsiębiorców, ale i konsumentów. Podróżny jest uprawniony do odstąpienia od umowy o udział w imprezie turystycznej przed rozpoczęciem imprezy turystycznej bez ponoszenia opłaty za odstąpienie w przypadku wystąpienia nieuniknionych i nadzwyczajnych okoliczności występujących w miejscu docelowym lub jego najbliższym sąsiedztwie, które mają znaczący wpływ na realizację imprezy turystycznej lub przewóz podróżnych do miejsca docelowego. Podróżny może żądać wyłącznie zwrotu wpłat dokonanych z tytułu imprezy turystycznej, bez odszkodowania lub zadośćuczynienia w tym zakresie.

Uwzględniając konsekwencje finansowe takich działań specustawa o szczególnych rozwiązanych z zapobieganiem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych przewiduje zwrot dla organizatora turystyki wpłat przekazanych na Turystyczny Fundusz Gwarancyjny: w przypadku, gdy podróżny odstąpi od umowy w trybie określonym w art. 47 ust. 4 ustawy z dnia 24 listopada 2017 r. o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych (Dz. U. z 2019 r. poz. 548) lub organizator turystyki rozwiąże umowę o udział w imprezie turystycznej w trybie określonym w art. 47 ust. 5 pkt 2 tej ustawy, które to odstąpienie od umowy lub rozwiązanie umowy pozostaje w bezpośrednim związku z wybuchem epidemii wirusa SARS-CoV-2. 

Podsumowanie

Najbliższe tygodnie będą z pewnością stanowiły ogromne wyzwanie dla wszystkich w związku rozprzestrzeniającym się koronawirusem na całym świecie i jakże słusznymi oraz radykalnymi środkami zaradczymi, które zostały podjęte przez rządy na prawie całym świecie.

Jak z powyższej publikacji wynika, że ten szczególny okres powinien być jak najbardziej kwalifikowany w kategoriach „siły wyższej”, tak więc z pewnością zarówno przedsiębiorcy jak i konsumenci będą mieli możliwość powoływania się na tę konstrukcję prawną w różnych relacjach prawnych lub w toku toczących się postępowań.

Biorąc pod uwagę obecną trudną sytuację przedsiębiorców planowane są różne plany pomocowe. Miejmy nadzieję, iż okażą się one wystarczająco efektywne, gdyż na tym etapie trudno określić kiedy ustanie stan siły wyższej, co znacząco wpływać będzie na sytuację prawną i finansową przedsiębiorców.

W razie pytań lub wątpliwości zapraszamy do kontaktu z Zespołem Kancelarii, który z oczywistych względów będzie miał w najbliższych tygodniach charakter „zdalny”.