Zmiany w odpowiedzialności podmiotów zbiorowych?

Obecnie trwają prace nad ostatecznym brzmieniem nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych pod groźba kary. Dotychczasowa praktyka, wskazuje na znikomą efektywność obecnie obowiązującego i przyjętego ustroju odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. W uzasadnieniu do projektu ustawy przytoczono fakty, wskazujące, że w chwili obecnej liczba spraw prowadzonych w stosunku do podmiotów zbiorowych jest niewielka. Na gruncie obecnie obowiązujących regulacji, do sądów wpłynęło kolejno: w roku 2013 – 26 spraw, w roku 2014 – 31 spraw, w roku 2015 – 14 spraw. Sankcje karne jakie były wymierzane w stosunku do pomiotów, również nie należały do wysokich. 

Na gruncie obecnie obowiązujących regulacji tj. ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, do przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu za czyn zabroniony niezbędny jest tzw. prejudykat, tj. wyrok skazujący osobę fizyczną za przestępstwo. Obecna odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma wyłącznie charakter odpowiedzialności subsydiarnej.

Przeprowadzone analizy doprowadziły do wniosków, że dotychczas przyjęty model nie sprawdza się. Zważywszy na powyższe, zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości zachodzi konieczność gruntownych zmian odnoszących się do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, poprzez uchwalenie nowej regulacji prawnej. 

Adresaci ustawy

Adresatami nowej ustawy, są jak dotychczas tzw. podmioty zbiorowe. Pod pojęciem podmiotu zbiorowego należy rozumieć osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Zakresem nowych regulacji miałyby również zostać objęte spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. 

Istota zmian

Chociaż konieczność karania podmiotów zbiorowych nie budzi wątpliwości, obecnie obowiązujące unormowania są nieefektywne w szczególności w przypadku popełniania czynów przez podmioty o dużej skali działalności i złożonej strukturze gospodarczej. 

Podstawowymi założeniami, na których oparta jest proponowana regulacja, a które stanowią jednocześnie zasadniczą równicę wobec obecnie obowiązujących rozwiązań, to: 

1) rezygnacja z wymogu uprzedniego uzyskiwania prejudykatu (wyroku skazującego osobę fizyczną).

2) poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych – objęcia nią zachowań uznanych za zachowania własne podmiotów zbiorowych wyczerpujące znamiona czynu zabronionego;

W projekcie ustawy przede wszystkim odstąpiono od wymogu prawomocnego zakończenia postępowania karnego w stosunku do osoby fizycznej, będącego uprzednim wymogiem zainicjonowana postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu. W myśl nowych regulacji postepowanie może być prowadzone zarówno przeciwko osobie fizycznej oraz podmiotowi zbiorowemu. 

Co więcej, nowa regulacja prawna, rozszerzając zakres odpowiedzialności wprowadza instytucje tzw. winy anonimowej, występującej w krajach Europy zachodniej tj. Francji, Niemiec oraz Austrii. W projekcie ustawy założono zatem całkowicie oderwaną od odpowiedzialności osoby fizycznej, odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyny własne. W oparciu o tę koncepcje odpowiedzialność podmiotu zbiorowego może powstać nawet w przypadku, gdy sprawca przestępstwa bazowego nie został ustalony. W związku z tym, powyższa koncepcja potwierdza odejście od obecnie obowiązującego warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w postaci uprzedniego prawomocnego skazania osoby fizycznej (zasada prejudykatu). Co ciekawe, dokonując modyfikacji zakresu odpowiedzialności wprowadzono także możliwość wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu nawet w warunkach istnienia negatywnych przesłanek procesowych wobec osoby fizycznej takich jak śmierć, czy też przedawnienie karalności. 

Inne zmiany proponowane w projekcie ustawy

Projektowana ustawa zakłada także modyfikację dotyczącą kręgu osób, innych niż członkowie organów podmiotów zbiorowych, za które podmiot będzie ponosił odpowiedzialność. W projekcie założono bezpośrednią odpowiedzialność pełnomocników, prokurentów, pracowników, podwykonawców oraz osób działających w interesie i na rzecz podwykonawców podmiotu zbiorowego. Warunkiem powstania takiej odpowiedzialności jest popełnienie czynu zabronionego, pozostającego bezpośrednio w związku z prowadzoną przez podmiot działalnością. Z kolei warunkiem odpowiedzialności za czyny podwykonawców ma być uzyskanie przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio korzyści majątkowej. 

Nowym rozwiązaniem, które również zasługuje na uwagę jest wprowadzenie przepisów regulujących instytucję tzw. sygnalistów (whistleblower). Projekt ustawy zakłada katalog obowiązków nałożonych na podmiot zbiorowy, co do procedur wyjaśnienia zgłaszanych nieprawidłowości oraz zasad odpowiedzialności podmiotu za określone działania wobec osób zgłaszających. Istotnym jest, że na gruncie proponowanych regulacji organy podmiotu zbiorowego, powinny dążyć do zapewnienia stosownej ochrony pracownikom, którzy zgłaszają informacje o potencjalnych nadużyciach, przed ewentualnymi represjami czy negatywnymi konsekwencjami. 

Na gruncie nowych regulacji zaproponowano również, uzupełnienie podstawowego reżimu odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Wobec powyższego projekt ustawy zakłada możliwość pociągnięcia podmiotów zbiorowych do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej, w przypadku uzyskania przez ten podmiot korzyści majątkowej z popełnionego czynu zabronionego nawet w sposób pośredni. 

Wnioski

Celem zmian jest zwiększenie efektywności narzędzi służących do wymierzenia sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. 

Istota projektowanych zmian polega na wyeliminowaniu uprzedniego skazania osoby fizycznej jako warunku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Ta obowiązująca obecnie przesłanka formalna ma być zastąpiona przesłanką materialną, polegającą na ustaleniu, że osoba fizyczna pełniąca określone funkcje w podmiocie zbiorowym popełniła czyn zabroniony, które przyniósł lub mógł przynieść temu podmiotowi korzyść majątkową. 

Projektowane regulacje, wprowadzające szereg nowych rozwiązań obecnie znajdują się na etapie prac sejmowych. Intencją zmian jest bezsprzecznie zwiększenie efektywności działań podejmowanych przez wymiar sprawiedliwości, jednakże skuteczność proponowanych rozwiązań na gruncie nowej ustawy, zostanie zweryfikowana dopiero w praktyce.