Tarcza antykryzysowa dla przedsiębiorców w związku z COVID-19 (stan na 23.03.2020 rok)

Pandemia koronawirusa COVID – 19 to nie jedynie zagrożenie dla zdrowia i życia setek tysięcy ludzi, ale silne uderzenie w gospodarkę na poziomie zarówno krajowym, jak i światowym. Nie sposób bowiem nie zauważyć, że zamknięcie sklepów, punktów usługowych czy instytucji użyteczności publicznej oraz zataczająca coraz szersze kręgi kwarantanna społeczna, przy jednoczesnym narastaniu zobowiązań o charakterze prywatno, jak i publicznoprawnym, pomniejszają uzyskiwane przez przedsiębiorców dochody, co grozi utratą płynności, a nawet bankructwem.

Dodatkowo, istniejące regulacje prawne w żaden sposób nie chronią osób zatrudnionych w oparciu o umowy cywilnoprawne tzw. „śmieciówki”. Reakcją na zaistniałą sytuacją jest przygotowany i zapowiadany od początku marca, a datowany na 21 marca 2020 roku projekt specustawy o pomocy dla przedsiębiorców i samozatrudnionych – zawiera on propozycje zmian legislacyjnych wielu aktów prawnych, które w całości mają zagwarantować bezpieczeństwo interesów przedsiębiorców oraz ich pracowników.

Uwagi wstępne

Proponowany przez rząd projekt ustawy o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw stanowi rozwinięcie zapowiadanych przez rząd założeń, których wdrożenie ma pomóc m.in. przedsiębiorcom, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji finansowej wobec podjętych przez rząd środków ochrony przed rozpowszechnianiem się koronawirusa w związku z wprowadzeniem stanu zagrożenia epidemicznego – należy bowiem przypomnieć, że ograniczono, a nawet wyłączono możliwość prowadzenia wielu rodzajów działalności gospodarczej m.in. restauracji, barów, klubów, basenów, siłowni, klubów fitness, obiektów noclegowych turystycznych i miejsc krótkotrwałego zakwaterowania, a także wprowadzono dalekoidące ograniczenia w zakresie działalności handlowej.

Pragniemy przy tym wskazać, że niniejsze opracowanie zostało przygotowane w oparciu o projekt ustawy w wersji na dzień 21 marca 2020 roku, jednakże już zapowiadane są w nim zmiany z inicjatywy zarówno Prezydenta RP, jak i poszczególnych ministerstw (np. Ministerstwo Sprawiedliwości) czy centralnych organów administracji rządowej (UOKiK). Dodatkowo, porusza w niniejszym artykule jedynie najbardziej istotne w naszej ocenie zmiany.

Jednocześnie ustawa jest obecnie w fazie projektu – jej finalna wersja wejdzie w życie po przejściu ścieżki legislacyjnej – obrady Sejmu w tym przedmiocie planowane są na 27 marca 2020 roku.

Ochrona i wsparcie rynku pracy

1) Świadczenie postojowe

W ramach „tarczy antykryzysowej”, przewidziano gwarancję dla przedsiębiorców, samozatrudnionych oraz osób świadczących pracę w oparciu o umowy: agencyjną, zlecenie, umowę o świadczenie usług finansowane z Funduszu Pracy jednorazowe świadczenie postojowe na poziomie 80% minimalnego wynagrodzenia za pracę, co daje kwotę 2.080,00 złotych brutto. Potencjalni beneficjenci będą musieli wykazać istnienie umowy cywilnoprawnej bądź zarejestrowanie działalności gospodarczej najpóźniej w dniu 1 lutego 2020 roku.

Świadczenie postojowe przysługuje gdy w następstwie wystąpienia COVID-19 doszło do przestoju w prowadzeniu działalności, odpowiednio przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą albo przez zleceniodawcę lub zamawiającego, z którymi została zawarta umowa cywilnoprawna, trwającego nieprzerwanie co najmniej 30 dni kalendarzowych przed miesiącem, w którym złożony został wniosek o świadczenie postojowe.

Świadczenie postojowe nie przysługuje osobie, której przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, odpowiednio z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej albo umowy cywilnoprawnej, uzyskany w miesiącu poprzedzającym miesiąc, w którym został złożony wniosek o świadczenie postojowe, był wyższy od 300% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej w 2020 r. (prognozowane wynagrodzenie wynosi 5.227,00 złotych brutto).

Powyższe wymogi nie dotyczą przedsiębiorców prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, do których mają zastosowanie przepisy dotyczące zryczałtowanego podatku dochodowego w formie karty podatkowej oraz którzy korzystali ze zwolnienia sprzedaży od podatku od towarów i usług (wartość sprzedaży nie przekroczyła łącznie w poprzednim roku podatkowym kwoty 200 000 zł). Karta podatkowa stosowana jest przez przedsiębiorców z branż m.in. usługowej, gastronomicznej, handlowej, transportowej czy przedstawicieli wolnych zawodów. Te osoby uzyskają jednak świadczenie w wysokości 50% minimalnego wynagrodzenia za pracę (1.300,00 złotych brutto).

Do uzyskania świadczenia przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą nie jest konieczne zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej, o ile przychód z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych uzyskany w miesiącu poprzedzającym miesiąc złożenia wniosku o świadczenie postojowe był o co najmniej 15% niższy od przychodu uzyskanego we wcześniejszym miesiącu.

W zakresie osób świadczących pracę bądź usługi w oparciu o umowy cywilnoprawne, aby uzyskać świadczenie postojowe, wynagrodzenie z umowy cywilnoprawnej musi wynosić nie mniej niż 50% minimalnego wynagrodzenia za pracę (1.300,00 złotych brutto) – w istocie więc osoba zarabiająca dotychczas 60% minimalnego wynagrodzenia nierozliczająca się w formie karty podatkowej, uzyska jednorazowe świadczenie przewyższające jej obecne wynagrodzenie o 20%.

Świadczenie przyznawane jest na wniosek. W razie zbiegu prawa do świadczeń przysługuje tylko jedno świadczenie postojowe.

Istnieje możliwość ubiegania się o wypłatę świadczenia postojowego po raz drugi, o ile wnioskodawca będzie w stanie wykazać, że jego sytuacja finansowa nie uległa poprawie. Sytuacje te już przez autorów projektu specustawy traktowane są jako odstępstwo od reguły wobec konieczności wydania stosownej decyzji przez samego Prezesa ZUS.

Wskazać przy tym należy, że jednorazowa forma wsparcia jawi się jako niewystarczająca, bowiem nie jest w stanie stanowić ekwiwalentu wynagrodzenia, pozwalającego na zaspokojenie podstawowych potrzeb nie tylko pozostającego nierzadko na utrzymaniu przedsiębiorcy rodziny, ale i jego samego.

2) Wynagrodzenie postojowe oraz dofinansowanie wynagrodzeń z FGŚP

Rząd proponuje także nowelizację przepisów ustawy z dnia 11 października 2013 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z ochroną miejsc pracy poprzez złagodzenie przepisów co do zakresu podmiotowego jej stosowania.

Obecnie ustawa ta znajduje zastosowanie względem przedsiębiorców w rozumieniu art. 4 ust. 1 lub 2 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (zarówno podmioty prowadzące działalność gospodarczą, jak i wspólnicy spółki cywilnej wykonujący działalność gospodarczą), u których wystąpił kryzys rozumiany jako spadek sprzedaży towarów lub usług, liczony w ujęciu ilościowym lub wartościowym, łącznie nie mniej niż o 15%, obliczony jako stosunek łącznych obrotów w ciągu 6 kolejnych miesięcy w okresie 12 miesięcy.

Na skutek przewidywanej w specustawie zmiany, definicja okres kryzysu ulegnie skróceniu – pomoc zostanie przyznana przedsiębiorstwom, u których:

a) nastąpił spadek obrotów gospodarczych tj. u których obrót w okresie 2 dowolnie wskazanych kolejnych miesięcy kalendarzowych (po dniu 1 stycznia 2020 roku) spadł o nie mniej niż 15% i w co najmniej jednym z nich wykazano stratę –
lub
b) przedsiębiorcom, w których obrót w okresie dowolnie wskazanego miesiąca (po dniu 1 stycznia 2020 roku) spadł nie mniej niż o 25% w stosunku do poprzedniego miesiąca i wykazano stratę, co ma rozszerzyć zakres przedsiębiorców mogących skorzystać z pakietu pomocowego.
Wskazać przy tym należy, że nowelizacją wprowadzona została do ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z ochroną miejsc pracy szeroka definicja pracownika – jest nim nie tylko osoba pozostająca w stosunku pracy, ale także:
a) osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę nakładczą;
b) osoba zatrudniona na podstawie umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2019 r. poz. 1145 i 1495) stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;
c) osoba, która wykonuje pracę zarobkową na podstawie innej niż stosunek pracy na rzecz pracodawcy będącego rolniczą spółdzielnią produkcyjną lub inną spółdzielnią zajmującą się produkcją rolną, jeżeli z tego tytułu podlega obowiązkowi ubezpieczeń: emerytalnemu i rentowemu, z wyjątkiem pomocy domowej zatrudnionej przez osobę fizyczną.

Aby móc skorzystać z pomocy koniecznym jest też spełnienie dotychczas obowiązujących przesłanek tj.:

a) niezaleganie w regulowaniu zobowiązań podatkowych, składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz lub Fundusz Pracy, z wyjątkiem przedsiębiorców, co do których zastosowano ulgę w spłacie na warunkach wskazanych w ustawie (odroczenie terminu, rozłożenie na raty) – nowelizacja wprowadza zastrzeżenie, że brak zaległości liczy się na zakończenie III kwartału 2019 roku;
b) brak przesłanek do ogłoszenia upadłości, o których mowa w art. 11 lub art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe.
W ramach powyższej formy pomocy, zadeklarowano w ramach ochrony miejsc pracy nowy model wypłat wynagrodzeń dla pracowników w dalszym ciagu świadczącym pracę. Jego założenia polegają na kilku powiązanych ze sobą elementach:
a) pracodawca, u którego nastąpił spadek obrotów gospodarczych obniża wymiar czasu pracy i płacy do 0,8 etatu, obniżając tym samym wynagrodzenie pracownika do 80% dotychczasowego wynagrodzenia (nie mniej niż minimalne wynagrodzenie – 2.600,00 złotych brutto);
b) pracodawca pokrywa połowę z ww. wynagrodzenia tj. 40% dotychczasowego wynagrodzenia;
c) państwo z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych pokrywa połowę ww. wynagrodzenia tj. 40% dotychczasowego wynagrodzenia, jednak nie więcej niż 40% miesięcznego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

De facto więc pracownikowi zagwarantowano pewność co do 40% obecnie otrzymywanego wynagrodzenia przy jednoczesnym zapewnieniu przez państwo 40% przeciętnego wynagrodzenia. W konsekwencji, w przypadku pracowników otrzymujących dotychczas wynagrodzenie przekraczające przeciętne wynagrodzenie może okazać się, że realnie wypłacana na jego rzecz należność będzie w istocie mniejsza aniżeli rzeczywiste 80% dotychczasowego wynagrodzenia.

W tym miejscu warto wskazać, że tym samym pracodawcom przysługuje prawo do zmiany czasu nieprzerwanego odpoczynku (do nie mniej niż 8 godzin), wprowadzenia równoważnego systemu czasu pracy (zmiany 12-godzinne) czy stosowania mniej korzystnych warunków aniżeli zawarte w umowie o pracę na mocy porozumienia zawartego z związkami zawodowymi czy przedstawicielami pracowników.

Wskazać przy tym należy, że projekt zakłada możliwość uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń na podstawie umowy zawartej ze starostą na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy na zasadach określonych w ustawie oraz umowie. Niemożliwym jest jednak uzyskanie dofinansowania z dwóch, odrębnych źródeł (tj. wynagrodzenia na podstawie ustawy i jednocześnie umowy ze starostą).

Jednocześnie, w ramach ochrony miejsc pracy, rząd proponuje możliwość dofinansowania wynagrodzenia postojowego (wynagrodzenia należnego pracownikowi mimo realnego niewykonywania pracy przy jednoczesnej gotowości do jej świadczenia) w ramach przestoju ekonomicznego. Pracownikowi objętemu przestojem ekonomicznym (definiowanym dotychczas jako okres niewykonywania pracy przez pracownika z przyczyn niedotyczących pracownika pozostającego w gotowości do pracy – mimo zapowiedzi nowelizacja nie zawiera redefinicji tego pojęcia), pracodawca może obniżyć wynagrodzenie o maksymalnie 50% dotychczas otrzymywanego wynagrodzenia (do minimalnego wynagrodzenia). Wówczas wynagrodzenie przysługujące pracownikowi będzie nie niższe niż wynagrodzenie minimalne (2.600,00 złotych brutto), a podstawa płacy zostaje ograniczona do ½ etatu. Rząd zapowiada natomiast dopłatę w wysokości 50% minimalnego wynagrodzenia za pracę. Co istotne, w tym zakresie projekt nie przewiduje konieczności wykazania spadku obrotów (ten jednakże na ogół wystąpi wobec przestoju ekonomicznego u danego przedsiębiorcy).

Co więcej, pracodawcy przysługuje dofinansowanie składek płatnych przez pracodawcę na ubezpieczenia społeczne, liczonych od przyznanych świadczeń (wynagrodzenie postojowe, dofinansowanie do wynagrodzeń).

Wobec faktu, iż w istocie ww. świadczenia wypłacane są nie z budżetu państwa, ale Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, to przedsiębiorca uzyska wsparcie tylko, jeśli nie uzyskał pomocy w odniesieniu do tych samych pracowników w zakresie takich samych tytułów wypłat na rzecz ochrony miejsc pracy. Pomoc oferowana jest w ramach pomocy de minimis, stąd też możliwość skorzystania z niej przysługuje jedynie w razie nieprzekroczenia w ostatnich latach limitu tej pomocy określonego w odrębnych przepisach.

Wsparcie w finansowaniu przedsiębiorstw

Już 16 marca 2020 roku Minister Finansów podpisał rozporządzenie zmieniające rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 28 marca 2018 roku w sprawie udzielania przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) gwarancji spłaty kredytów w ramach pomocy de minimis dla mikroprzedsiębiorcy, małego lub średniego przedsiębiorcy. Akt ten wprowadza zmianę w zakresie maksymalnej kwoty kredytu objętej gwarancją do poziomu 80% kwoty kredytu (do tej pory było to nie więcej niż 60% kwoty kredytu), jak i łącznej wartości pomocy de minimis, którą przedsiębiorca może uzyskać biorąc pod uwagę wsparcie udzielone mu na przestrzeni ostatnich dwóch lat.

Gwarancja to jedna z form pomocy de minimis udzielana w ramach dopuszczalnej pomocy publicznej na zabezpieczenie spłaty kredytu obrotowego lub inwestycyjnego dla mikro-, małego lub średniemu przedsiębiorcy (MŚP). Gwarancja de minimis nie stanowi dotacji pieniężnej, nie wiąże się bezpośrednio z przekazaniem środków finansowych przedsiębiorcy, nie rodzi żadnych skutków podatkowych.

Warto wskazać, że zmiany te pozwolą większej liczbie przedsiębiorców na skorzystanie z takich korzyści związanych z gwarancją, jak m.in.:

a) dostępność do kredytu dla przedsiębiorców z krótką historią kredytową lub nieposiadających wystarczającego majątku na zabezpieczenie kredytu,
b) obniżenie kosztów ustanowienia zabezpieczenia ze względu na brak opłaty za rozpatrzenie wniosku o udzielenie gwarancji,
c) obniżenie całkowitego kosztu kredytu poprzez np. przyjęcie niższej marży lub prowizji.

W ramach wsparcia dla przedsiębiorców będących wykonawcami w zakresie umów zawieranych w trybie obowiązującej nadal ustawy z dnia 29 stycznia 2014 roku – Prawo zamówień publicznych, program pomocowy zawiera przedłużenie terminów realizacji umów (z inicjatywy zamawiającego w porozumieniu z wykonawcą). Dodatkowo, w zakresie zamówień publicznych projekt zawiera możliwość wyłączenia stosowania kar umownych za opóźnienie i dochodzenia odszkodowania za nieterminowe wykonanie prac– o ile jednak strona wykaże wpływ okoliczności związanych z wystąpieniem pandemii COVID – 19 na zasadność ustalenia i dochodzenia kar umownych czy odszkodowania.

Niedochodzenie tych roszczeń nie będzie narażało zamawiającego na odpowiedzialność z tytułu naruszenia zasad dyscypliny finansów publicznych oraz odpowiedzialność karną (podobnie ukształtowano wyłączenie odpowiedzialności względem spółki osób działających w imieniu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej, ale jedynie w odniesieniu do roszczeń powstałych na płaszczyźnie zamówień publicznych).

Nowelizacja nakłada przy tym na obie strony konieczność wzajemnego informowania o wszelkich przeszkodach związanych z wirusem, uniemożliwiających bądź utrudniających wykonanie umowy.

Dodatkowo, ustawa przewiduje możliwość zawarcia przez mikroprzedsiębiorców (przedsiębiorców, którzy zatrudniali w ostatnich dwóch latach średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz osiągneli roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 mln euro lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych 2 lat nieprzekraczający równowartości w złotych 2 mln euro) umowy pożyczki ze starostą do wysokości 5.000,00 złotych na bieżące utrzymanie prowadzonej działalności gospodarczej. Pożyczka wraz z odsetkami będzie bezzwrotna, o ile mikroprzedsiębiorca przez okres 6 miesięcy od dnia jej udzielenia nie zmniejszy stanu zatrudnienia w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy w stosunku do stanu zatrudnienia na dzień 29 lutego 2020 roku. Zabezpieczeniem pożyczki będzie weksel własny in blanco bądź inna forma zabezpieczenia, przewidziana umową.
Zwiększone zostanie także dofinansowanie do pracownika niepełnosprawnego z PFRON – w przypadku pracownika o znacznym stopniu niepełnosprawności o kwotę 150,00 złotych, pracownik o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności – o 75,00 złotych.

Co istotne dla przedsiębiorców prowadzących takie placówki jak żłobek, klub dziecięcy lub pełniących rolę dziennego opiekuna, w przypadku czasowego zawieszenia funkcjonowania placówki w celu przeciwdziałania COVID-19, otrzymane na zapewnienie funkcjonowania tego żłobka, klubu dziecięcego lub dziennego opiekuna dotacje celowe z budżetu państwa oraz środki z Funduszu Pracy nie podlegają zwrotowi.

Jednocześnie, nowelizacja zawiera możliwość uzyskania dofinansowania przez osoby fizyczne, prawne jak i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, które prowadzą działalność twórczą lub artystyczną i spełniają warunki wskazane w ustawie – zasady jej udzielenia zostaną określone w odrębnym rozporządzeniu.

Ulgi w należnościach podatkowych

Zmiany proponowane przez rząd przewidują możliwość rozliczenia straty wstecz tj. straty uzyskanej w roku 2020 roku w związku z pandemią koronawirusa, w rozliczeniu za rok 2019 poprzez korektę deklaracji PIT oraz CIT. Maksymalna wysokość obniżenia to kwota 5.000.000,00 złotych.

Ponadto, możliwym będzie odliczenie od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym darowizn przekazanych na rzecz przeciwdziałania COVID-19 (na rzecz podmiotów wskazanych w ustawie).

Rządowy projekt finalnie nie zawiera przedłużenia terminu do składania deklaracji podatkowych w zakresie podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) do końca maja 2020 roku.

Dla przedsiębiorców będących płatnikami, zaliczki na podatek pobranych w marcu i kwietniu 2020 r. od przychodów ze stosunku służbowego, stosunku pracy, pracy nakładczej lub spółdzielczego stosunku pracy oraz od zasiłków pieniężnych z ubezpieczenia społecznego wypłacanych przez płatników będzie trzeba uiścić do dnia 1 czerwca 2020 roku (obecnie do 20 dnia każdego miesiąca), o ile płatnicy ci ponieśli negatywne konsekwencje ekonomiczne z powodu COVID-19. Projekt nie przewiduje, w jaki sposób płatnik winien owe pogorszenie sytuacji finansowej wykazać.

Projekt zakłada także, że rada gminy może wprowadzić, w drodze uchwały, za część roku 2020, zwolnienia od podatku od nieruchomości: gruntów, budynków i budowli związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, wskazanym grupom przedsiębiorców, których płynność finansowa uległa pogorszeniu w związku z ponoszeniem negatywnych konsekwencji ekonomicznych z powodu COVID-19. Dziwi jednakże niekonsekwencja, że rząd przewiduje możliwość rezygnacji przez gminę z jednego z podstawowych jej źródeł dochodu w postaci powyższego podatku, przy jednoczesnym braku umorzenia należności podatkowych przypadających państwu. Jednocześnie, organ wykonawczy (wójt, burmistrz, prezydent) może dokonać odroczenia terminu płatności tego podatku na okres kwiecień – czerwiec, nie później niż do 30 września 2020 roku.

Jednocześnie zwolnione od podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC) będą pożyczki zaciągane przez przedsiębiorców, których płynność finansowa uległa pogorszeniu w związku z ponoszeniem negatywnych konsekwencji ekonomicznych z powodu COVID-19 (obecnie jest to 0,5% wartości pożyczki).

Dodatkowo, wydłużono termin zgłoszenia zapłaty na rachunek przedsiębiorcy spoza tzw. „białej listy” tj. wykazu podatników VAT – z 3 do 14 dni.

Projekt ustawy zawiera także zniesienie opłaty prolongacyjnej, do której podatnik poniesienia jest zobowiązany w przypadku zastosowaniu wobec niego ulgi (odroczenie płatności, rozłożenie na raty).

Wskazać jednak należy, że już dotychczas obowiązująca regulacja przewidywała możliwość odstąpienia od powyższej opłaty przez organ podatkowy, jeśli przyczyną wydania decyzji była klęska żywiołowa lub wypadek losowy (art. 57 § 5 Ordynacji Podatkowej). Do obrony wydawałaby się zatem teza, że panująca pandemia koronawirusa stanowi podstawę do odstąpienia od obciążania podatnika opłatą związaną z udzieloną ulgą.

Jednocześnie, uzyskane formy wsparcia przez przedsiębiorców ze strony państwa na podstawie specustawy są wolne od podatku dochodowego.

Udogodnienia w płatności składek ZUS

W oświadczeniu z dnia 17 marca 2020 roku prezes ZUS - prof. Gertruda Uścińska zapowiedziała możliwość odroczenia płatności składek z tytułu ubezpieczenia społecznego, ubezpieczenia zdrowotnego, składek na: Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Fundusz Emerytur Pomostowych za okres luty 2020 roku – kwiecień 2020 roku. Możliwość ta obejmuje także przedsiębiorców, którzy obecnie już dokonują płatności w systemie ratalnym.

Do swoistego „zawieszenia” obowiązku koniecznym jest złożenie wniosku do ZUS w uproszczonej formie (wnioski dostępne już na stronie internetowej ZUS) – przedsiębiorca ma wykazać, jak panująca pandemia wpłynęła na prowadzoną przez niego działalność gospodarczą. Wskazać jednak należy, że wniosek ten powoduje konieczność ujawnienia informacji dotychczas nieprzedstawianych, które dotyczą kwestii niezwiązanych z prowadzoną działalnością gospodarczą, jak np. majątek osobisty czy zobowiązania prywatne. Ze względu na kontrowersję związane z elementami wniosku, prezes ZUS zapowiedziała jego uproszczenie.

Wniosek będzie mógł zostać złożony poprzez Platformę Usług Elektronicznych (PUE) ZUS, do której zalogować można się także poprzez bankowość elektroniczną, wrzucony do specjalnych pojemników w placówkach ZUS lub przesłany na specjalny adres e-mail oddziału ZUS.

Co istotne, z uwagi na fakt, że wsparcie będzie dokonywane w ramach pomocy de minimis, koniecznym będzie złożenie dodatkowych dokumentów w zakresie pomocy publicznej, a przedsiębiorcom, którym w okresie ostatnich 3 lat udzielono pomocy publicznej w wysokości przekraczającej 200.000,00 euro, nie będzie przysługiwało prawo do skorzystania z ulgi.

Niestety, wbrew oczekiwaniom przedsiębiorców pierwotny projekt nie zawiera możliwości umorzenia składek za ten okres, stąd jeżeli w projekcie nie zawrze się zmiana w tym zakresie, zapowiadana zarówno ze strony Prezydenta RP bądź partii opozycyjnych koniecznym będzie ich uiszczenie w późniejszym terminie, po zakończeniu okresu prolongaty. Prezydent zapowiedział jednak, że zwolnienie z płacenia składek na ZUS przez 3 miesiące zostanie wprowadzone, ale skorzystać z niego będą mogli jedynie ci samozatrudnieni oraz mikroprzedsiębiorcy, których przychody spadły o więcej niż 50 procent w stosunku do lutego 2020 roku.

ZUS zapowiada możliwość renegocjacji zawartych umów, jeżeli sytuacja finansowa przedsiębiorcy nie ulegnie poprawie po okresie karencji, nie precyzując jednak, czy możliwym będzie korzystanie z ulg na wprowadzonych obecnie zasadach czy jednak na mniej preferencyjnych warunkach. (potem raty).

Obok wprowadzanych obecnie zmian i udogodnień w zakresie należności płatnych względem ZUS, wskazać należy, że dotychczas obowiazująca ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, zwaną dalej u.s.u.s., przewiduje możliwość:

a) rozłożenia spłaty zaległości względem ZUS z tytułu ubezpieczenia społecznego, ubezpieczenia zdrowotnego, składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Fundusz Emerytur Pomostowych na raty oraz odroczenie terminu płatności składek jeszcze niewymagalnych na ww. cele ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnienie (art. 29 u.s.u.s.) – zmiany w zakresie płatności następują w drodze umowy pomiędzy ZUS a przedsiębiorcą;

b) umorzenie zaległości względem ZUS w przypadku ich całkowitej nieściągalności (art. 28 u.s.u.s.) bądź w przypadku, gdy przedsiębiorca nie jest w stanie ich pokryć ze względu na trudną sytuację finansową i rodzinną np. gdy po opłaceniu należności składkowych przedsiębiorca nie mógłby zaspokoić niezbędnych potrzeb życiowych swoich i rodziny bądź ponióśł straty materialne w wyniku klęski żywiołowej (lub innego nadzwyczajnego zdarzenia), które spowodowały, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić przedsiębiorcę możliwości dalszego prowadzenia działalności (art. 28 ust. 3a u.s.o.s. w zw. z §3 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne – umorzenie następuje na drodze decyzji.

Wskazać należy, że o mechanizmach dotychczas istniejących należy pamiętać, kiedy po ustaniu stanu zagrożenia okaże się, że sytuacja finansowa przedsiębiorcy nie pozwala na terminowe regulowanie zobowiązań względem ZUS, a pomoc ze strony organów państwowych będzie niewystarczająca.

Zasiłek chorobowy i zasiłek opiekuńczy

Przedsiębiorcy, który na skutek zachorowania wywołanego zakażeniem COVID-19 bądź objęcia go kwarantanną nie może wykonywać działalności gospodarczej, przysługuje zasiłek chorobowy z ZUS na dotychczasowych zasadach – koniecznym jest jednak:
a) opłacanie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego (w tym opłacenie składki w terminie);
b) zachowanie „okresu wyczekiwania”, co w przypadku przedsiębiorców oznacza objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym min. przez okres 90 dni – oznacza to, że zgłoszenie wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym przez przedsiębiorcę dopiero w tym momencie, nie daje prawa do uzyskania zasiłku chorobowego, zanim upłynie okres wyczekiwania;
c) uzyskanie zwolnienia lekarskiego bądź decyzji państwowego inspektora sanitarnego o kwarantannie lub izolacji.

Na marginesie warto zaznaczyć, że zasiłek ten przysługuje nie tylko przedsiębiorcom, ale wszystkim osobom objętym ubezpieczeniem chorobowym, które spełniają wskazane w ustawie warunki.

Jednocześnie, ustawą z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych wprowadzono dodatkowy zasiłek opiekuńczy, przysługujący również przedsiębiorcom. Zasiłek przysługuje na okres nie dłuższy niż 14 dni w przypadku zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły do których uczęszcza dziecko poniżej lat 8 lub osobą niepełnosprawną z powodu COVID-19, jeżeli przedsiębiorca zmuszony jest do samodzielnego sprawowania opieki nad dzieckiem bądź dziećmi (okres ten nie podlega wydłużeniu z uwagi na większą liczbę dzieci). Oznacza to, że świadczenie to przysługuje jedynie jednemu z rodziców, natomiast nie przysługuje w sytuacji, gdy drugi z rodziców aktualnie nie pracuje lub jedno z rodziców przebywa na urlopie wypoczynkowym, macierzyńskim i jest w stanie zająć się dzieckiem.

Wskazać należy, że dodatkowy zasiłek opiekuńczy nie wyklucza możliwości pobierania zasiłku opiekuńczego w przypadku, gdy zamknięcie placówek oświatowo-wychowawczych określonych w ustawie przekroczy 14 dni – wówczas bowiem można korzystać ze „zwykłego” zasiłku opiekuńczego, przysługującego do 60 dni w roku. Projekt przewiduje przy tym możliwości wydłużenia okresu pobierania dodatkowego zasiłku opiekuńczego ustalony na okres dłuższy wprowadzony w łatwiejszej do wprowadzenia w życie formie - w drodze rozporządzenia Rady Ministrów.
Wnioski o zasiłki można składać drogą elektroniczną przez Platformę Usług Elektronicznych (PUE) ZUS.

Tymczasowy profil zaufany

Dla osób, które jeszcze nie korzystają z profilu zaufanego (środek identyfikacyji obywateli w sposób elektroniczny), a mają potrzebę kontaktu z urzędami skarbowymi czy urzędami gminy, co wobec wprowadzonego stanu epidemii może nie być możliwym, przewidywanym jest stworzenie tymczasowego profilu zaufanego, udostępnianego w oparciu o decyzję ministra właściwego do spraw informatyzacji – weryfikacja osoby zostanie dokonana w oparciu o wideoidentyfikację bądź za pomocą środka identyfikacji elektronicznej, używanego do uwierzytelniania osób fizycznych w systemie teleinformatycznym organu administracji publicznej.

Tymczasowy profil zaufany wydawany jest na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące z możliwością jego przedłużenia.

„Wakacje kredytowe” i inne formy wsparcia w sektorze bankowości

Związek Banków Polskich w komunikacie z dnia 16 marca 2020 roku wskazał na działania, jakie podjąć winny Banki dla ułatwienia sytuacji zarówno konsumentów, jak i osób prowadzących działalność gospodarczą, przy czym Banki mimo niewiążącego charakteru wytycznych zaprezentowanych przez Związek, deklarują ich wdrożenie.

Do rekomendowanych udogodnień należą m.in.:

1) odroczenie (zawieszenie) spłaty rat kapitałowo-odsetkowych lub rat kapitałowych przez okres do 3 miesięcy i automatyczne wydłużenie o ten sam okres łącznego okresu spłaty kredytu – możliwość ta dotyczy kredytów zawieranych zarówno przez konsumentów (mieszkaniowych, konsumpcyjnych), jak i przedsiębiorców;

Jednocześnie należy zwrócić uwagi, że niektóre Banki dają Klientom możliwosć skorzystania z dłuższych niż rekomendowane „wakacji kredytowych” np. na okres sześciu czy dwunastu miesięcy, jednakże do tej pory te dotyczyły nierzadko jedynie „kapitałowej” części raty, przez co w istocie zastosowana ulga nie była dla kredytobiorcy odczuwalna.

Wskazać przy tym należy, że wydłużenie okresu spłaty kredytu nastąpi jedynie pod warunkiem przedłużenia okresu obowiązywania zabezpieczenia spłaty kredytu – w przypadku istnienia w dalszym ciągu zabezpieczenia w dotychczas obowiązujących ramach czasowych, kredytobiorca mimo karencji w spłacie kredytu, będzie musiał pokryć go w całości w dacie wynikającej z dotychczas obowiązującego harmonogramu spłaty, powiększając tym samym wzrost kolejnych rat kredytowych.

Możliwym jest również sytuacja, że Banki mimo iż nie naliczą odsetek od rat, których płatność została odroczona, będą wymagać spłaty zaległości w jednej racie stanowiącej sumę objętych karencją kwot.

2) odnowienie istniejącego finansowania dla wszystkich przedsiębiorców:
a) mających zdolność kredytową na koniec 2019 roku;
b) którym, w najbliższych miesiącach upływa termin odnowienia istniejącego finansowania
c) którzy złożą wniosek o odnowienie finansowania.
3) odroczenia spłat rat leasingowych należnych od leasingobiorców na zasadach analogicznych do stosowanego przez bank w odniesieniu do odroczenia spłaty kredytów;
4) odroczenia spłat należnych od klientów w ramach faktoringu na zasadach analogicznych do stosowanego przez bank w odniesieniu do odroczenia spłaty kredytów;
5) udzielenie przedsiębiorcom przez obsługujące ich dotychczas banki dostępu do krótkoterminowego kredytu służącego ustabilizowaniu sytuacji finansowej tych z nich, którzy zostali dotknięci skutkami pandemii koronawirusa COVID – 19.

Możliwość skorzystania z proponowanych rozwiązań nastąpi jedynie na wniosek Klienta – Związek Banków Polskich zaleca jednakże Bankom:

1) odstąpienie od pobierania opłat lub prowizji za przyjęcie i rozpatrzenie wniosków dotyczących zawieszenia spłat rat kapitałowo-odsetkowych lub rat kapitałowych,
2) odformalizowanie wniosków poprzez odstąpienie od żądania od kredytobiorcy dodatkowych dokumentów i zaświadczeń przedstawiających jego sytuację finansową;
3) umożliwienie składania wniosków w formie zdalnej tj. poprzez za pośrednictwem poczty elektronicznej, bankowości elektronicznej lub telefonicznie stosownie do form komunikacji przewidzianych w danej umowie z bankiem bądź nawet, jeśli umowa z bankiem nie przewiduje zdalnej formy załatwiania spraw przez klientów, Bank winien udzielić taką możliwość pod warunkiem możliwości dokonania identyfikacji klienta.

Oznacza to, że nawet jeśli niektóre banki już od dawna umieszczają w zawieranych z kredytobiorcami umowach możliwość skorzystania z „wakacji kredytowych”, to nie zawsze jednak decyzja Klienta w tym zakresie pozostawała bez uszczerbku dla jego portfela ze względu na naliczane przez Bank opłaty dodatkowe czy prowizje – obecnie Banki deklarują, że kredytobiorcy będą wolni od kosztów.

W ustawie przewidziano możliwość zmiany warunków i terminów spłaty kredytów i pożyczek udzielanych przez banki, zaciągniętych przed dniem 8 marca 2020 roku przez przedsiębiorców (za wyjątkiem dużych przedsiębiorców), o ile zmiana taka jest uzasadniona oceną sytuacji finansowej i gospodarczej kredytobiorcy dokonaną przez bank nie wcześniej niż w dniu 30 września 2019 roku. Ustawodawca pozostawił jednak bankom możliwość dowolnego sposobu zmiany, co oznacza, że te mogą, ale nie muszą być dokonywane zgodnie z powyższą rekomendacją ZBP.

Udogodnienia dla przedsiębiorców – spółek kapitałowych

Projekt przewiduje możliwość odroczenia w drodze rozporządzenia terminu złożenia zatwierdzonego sprawozdania finansowego za rok ubiegły - wówczas zgromadzenie wspólników bądź walne zgromadzenie, zwołane celem zatwierdzenia sprawozdania finansowego, powinno odbyć się przed upływem terminu określonego w rozporządzeniu. Na ogół jest to bowiem mniej więcej koniec czerwca danego roku z uwagi na fakt, iż najczęściej w spółkach rok obrotowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym (kończy się więc z dniem 31 grudnia danego roku), a zatwierdzenie sprawozdania finansowego winno zostać dokonane przed upływem sześciu miesięcy po zakończeniu roku obrotowego. Mając na uwadze zaistniałą sytuację i trudności ze zwołaniem zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia, ustawodawca przewiduje możliwość odroczenia w czasie terminu do spełnienia obowiązku złożenia sprawozdania finansowego. Niezłożenie bowiem sprawozdania finansowego do sądu rejestrowego w terminie wiąże się z odpowiedzialnością karną po stronie zarządu.

Jednocześnie, jako nowość wprowadza się możliwość odbycia posiedzenia zarządu oraz rady nadzorczej, jak i podjęcia uchwał przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość bądź w trybie pisemnym (w tym przez innego członka zarządu), o ile umowa nie stanowi inaczej. Oznacza to, że w przypadku braku wyraźnego zakazu skorzystania z takiego sposobu w umowie spółki, posiedzenie może być prowadzone w przewidziany ustawą sposób.

Zmiany te dotyczą spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i spółki akcyjnej.

Złagodzenie zakazu handlu w niedziele

Nowelizacja zakłada wyłączenie zakazu handlu w niedziele, ale jedynie w zakresie wykonywania czynności polegających na rozładowywaniu, przyjmowaniu i ekspozycji towarów pierwszej potrzeby oraz powierzania pracownikowi lub zatrudnionemu wykonywania takich czynności, za wyjątkiem niedziel, w które przypada święto – w najbliższym czasie np. Niedziela Wielkanocna.

Wskazać jednak należy, że rozwiązanie to bezpośrednio nie zwiększy zysków uzyskiwanych przez przedsiębiorców prowadzących działalność handlową, a jeszcze może zwiększyć ich koszty związane ze zwiększeniem wynagrodzeń dla pracowników np. na skutek konieczności zapłaty wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych tzw. nadgodzin (w przypadku braku możliwości obniżenia wymiaru czasu pracy z uwagi na brak spadku obrotu gospodarczego).

Możliwość ta ma obowiązywać przez cały okres stanu zagrożenia epidemicznego bądź stanu epidemii (stan obowiązujący obecnie) oraz przez 30 dni po jego odwołaniu.

Odroczenie terminów spełnienia innych obowiązków spoczywających na przedsiębiorcach i wygaśnięcia praw

1) Autorzy nowelizacji przewidują odroczenie terminu płatności opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego do dnia 30 czerwca 2020 roku (obecnie jest to termin 31 marca 2020 roku).

2) Umowy najmu zawarte przed dniem wejścia w życie ustawy, których czas trwania upływa po dniu wejścia w życie ustawy, a przed 30 czerwca 2020 roku zostają przedłużone na warunkach dotychczasowych na mocy oświadczenia woli najemcy złożonego wynajmującemu (o ile najemca dotychczas wykonywał umowę w sposób należyty i nie zachodzą wobec niego przesłanki negatywne ze specustawy). Do dnia 30 czerwca 2020 roku nie ma możliwości wypowiedzenia najemcy zarówno umowy, jak i wysokości czynszu.

3) Dodatkowo, czasowo wstrzymane zostanie obowiązek uiszczania opłat dla organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi wynikających z umowy, której przedmiotem jest korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, o ile te nie są zależne od przychodu, dochodu przedsiębiorcy – są to np. tantiemy za publiczne odtwarzanie muzyki w lokalach. Wstrzymane zostaną także opłaty abonamentowe tj. za używanie odbiorników telewizyjnych i radiowo telewizyjnych – nie dotyczy to jednak opłat za świadczenie usług z zakresu np. telewizji cyfrowej na podstawie umów zawieranych z podmiotami komercyjnymi.

Warunkiem jednak skorzystania ze zwolnień jest uprzednie uiszczenie opłat za okresy poprzedzające wejście w życie ustawy, co z pewnością w sposób znaczący ogranicza krąg przedsiębiorców, które skorzystają z proponowanego okresu karencji.

4) Nowelizacja przewiduje wydłużenie terminu do podania informacji w przedmiocie cen transferowych (cen pomiędzy podmiotami powiązanymi) do dnia 30 września 2020 roku w przypadku podmiotów, których rok podatkowy lub rok obrotowy rozpoczął się po dniu 31 grudnia 2018 roku, a zakończył przed dniem 31 grudnia 2019 roku.

5) Specustawa zawiera możliwość przedłużenia terminu ważności badań technicznych urządzeń podlegających dozorowi technicznemu, wymienionymi w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 grudnia 2012 roku oraz przyrządów pomiarowych na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy na wniosek eksploatującego i w oparciu o jego oświadczenie co do stanu technicznego urządzenia.

6) Odstąpienie od umowy o udział w imprezie turystycznej bez ponoszenia opłaty za odstąpienie w związku z koronawirusem będzie skuteczne z mocy prawa po upływie 180 dni od jego złożenia – ma to zagwarantować przedsiębiorcom odroczenie w czasie konieczności zwrotu dokonanych wpłat, chyba że zwrot może nastąpić w formie vouchera (podobnie w przypadku rozwiązania umowy zawartej przez przedsiębiorcę prowadzącego działalność związaną z organizacją wystaw i kongresów lub działalnością kulturalną, rozrywkową, rekreacyjną i sportową lub organizującego wystawy tematyczne lub imprezy plenerowe).

7) Przedłużenie okresu rejestracji samochodów sprowadzonych z UE oraz okresu, w którym należy poinformować urząd o zbyciu bądź nabyciu pojazdu – z 30 do 180 dni.

Jednocześnie, nowelizacja przewiduje obniżenie wysokości czynszu najmu powierzchni w obiekcie handlowym o powierzchni sprzedaży powyżej 2000 m2 (galerie handlowe) o 90% za okres, w którym ze względu na stan zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii działalność ta została zakazana lub ograniczona, chyba że umowa przewiduje korzystniejsze (aniżeli 90%) obniżenie czynszu najmu. Regulacja ta ma pomóc małym przedsiębiorcom, jednakże wobec faktu, iż w dużej mierze lokale wynajmowane są w centrach handlowych przez duże, nierzadko zagraniczne sieci sklepów, w efekcie istnieje ryzyko, że możliwość ta przyczyni się do pogorszenia sytuacji finansowej właścicieli obiektów handlowych, a beneficjentami pomocy zostaną przedsiębiorcy, którzy de facto ze względu na rozmiar prowadzonej działalności jej nie potrzebują. Co więcej, możliwość ta nie rozwiązuje problemu przedsiębiorców najmujących lokale w mniejszych obiektach handlowo-usługowych.

Odroczenie wejścia w życie innych zmian legislacyjnych powodujących obowiązki po stronie przedsiębiorców

Przesunięcie wejścia w życie nowych obowiązków nałożonych na przedsiębiorców dotyczy także obowiązku wpisywania się do Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych – ewidencji osób fizycznych sprawujących bezpośrednią lub pośrednią kontrolę nad spółką (obowiązek dotyczy spółek prawa handlowego za wyjątkiem spółki partnerskiej oraz publicznej, a także umowy spółki cywilnej). Pierwotny termin do spełnienia obowiązku przez spółki powstałe przed dniem 13 października 2019 roku był ustalony na dzień 13 kwietnia 2020 roku – na skutek zmian dokonanych specustawą, termin ten uległ wydłużeniu o 3 miesiące tj. do dnia 13 lipca 2020 roku.

Rządowy projekt przewiduje przesunięcie wejścia w życie z dnia 1 kwietnia 2020 roku na dzień 1 lipca 2020 roku nowego Jednolitego Pliku Kontrolnego (JPK_VAT) dla dużych przedsiębiorców będących czynnymi podatnikami VAT, co ułatwić ma dokonywanie rozliczeń w zakresie podatku od towarów i usług (VAT) (dla pozostałych przedsiębiorców zmiany wejdą zgodnie z pierwotnymi ustaleniami tj. 1 lipca 2020 roku). Nowy JPK_VAT ma zastąpić dotychczasowe deklaracje VAT. Wskazać należy, że nowy dokument wiąże się z koniecznością ujawniania, takich jak np. kody grup towarów, oznaczenie procedur podatkowych czy wskazywania dowodów zakupu i sprzedaży w określonych przypadkach. Zmiany dotyczyć będą także sposobu rozliczeń kwartalnych. JPK_VAT będzie składany jedynie w formie elektronicznej.

Dodatkowo, podatek od sprzedaży detalicznej będzie dotyczył przychodów osiągniętych od dnia 1 stycznia 2021 roku (zamiast od dnia 1 lipca 2020 roku).

Wpływ zmian sytuacji finansowej na istniejące w obrocie umowy cywilnoprawne

Nie sposób pominąć pośredniego wpływu zmian zachodzących w gospodarce wobec panującej pandemii na sytuację przedsiębiorców. Musimy bowiem w sposób otwarty przyznać, że sytuacja ekonomiczna nie tylko w skali kraju, ale i świata powoduje wygasanie okresu prosperity, a zmiany w tym zakresie nie tylko biegną, ale i galopują.

W konsekwencji może okazać się, że zawierane przez przedsiębiorców w ramach prowadzonej działalności gospodarczej umowy, których warunki były przedmiotem nierzadko wielomiesięcznych negocjacji i jawiły się jako zabezpieczające interesy stron w pełni, obecnie są nie tylko nieprzystające do panujących realiów, ale i wykonanie umowy groziłoby dalekoidącymi, negatywnymi skutkami ekonomicznymi dla jednej lub obu stron.

Jeżeli strony umowy są w stanie dojść do porozumienia, ustalając kompromisowe rozwiązanie, które nie będzie dla żadnej stron tak uciążliwe, jak jej wykonanie w pierwotnym kształcie, wówczas możliwym jest dokonanie zmian co do sposobu wykonania umowy, terminu realizacji czy umówionego wynagrodzenia. Istotnym jest jednak, aby wszelkie modyfikacje treści umowy zostały dokonane w formie zastrzeżonej w jej treści – nierzadko umowy przewidują wymóg zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Odstąpienie od przewidzianej w umowie formy np. zmiana istotnych elementów umowy w toku rozmowy telefonicznej powoduje nieważność poczynionych ustaleń, a strony w dalszym ciągu pozostają związane są umową w dotychczasowym kształcie.

Możliwym jest jednak, że strony umowy nie będą chciały dobrowolnie zmienić treści łączącej umowy. Wówczas rozwiązaniem jest skorzystanie z instytucji określonej w art. 3571 Kodeksu Cywilnego, określanej jako tzw. duża klauzula rebus sic stantibus. Na jej podstawie sąd po rozważeniu interesów obu stron umowy, z zachowaniem zasad współżycia społecznego, może dokonać zmian w zakresie:

a) sposobu wykonania zobowiązania;
b) wysokości świadczenia;
a nawet orzec o rozwiązaniu umowy, ustalając w miarę potrzeby wzajemne rozliczenia stron.

Wskazać jednak należy, że osoba wytaczająca powództwo musi wykazać nadzwyczajną zmianę stosunków powodującą, że spełnienie świadczenia:

a) byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami np. ze względu na przeszkody technologiczne;
b) groziłoby jednej ze stron rażącą stratą np. ze względu na znaczący spadek lub wzrost wartości świadczenia jednej ze stron
przy czym skutki te nie zostały przewidziane przez strony w treści umowy. Dodatkowo, zaistniałe konsekwencje muszą pozostawać w związku przyczynowym z występującą zmianą stosunków.

Ustawodawca nie ustanowił legalnej definicji nadzwyczajnej zmiany stosunków, jednak w doktrynie termin ten rozumiany jest jako określenie zmiany stosunków społecznych bądź gospodarczych o charakterze powszechnym (Ciszewski Jerzy (red.), Nazaruk Piotr (red.), Kodeks cywilny. Komentarz), jak również będącym stanem rzadkim, niezwykłym (Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna). Jako przykłady nadzwyczajnej zmiany stosunków podaje się: gwałtowną zmianę cen na określonym rynku, klęski żywiołowe, operacje wojenne, strajk generalny, ale i epidemię.

W dużym uproszczeniu oznacza to, że jeśli strona występująca z roszczeniem do Sądu będzie w stanie wykazać, że pandemia koronawirusa winna być postrzegana jako nadzwyczajna zmiana stosunków, a w jej indywidualnej sytuacji spowodowała, że spełnienie świadczenia wiąże się z nadmiernymi trudnościami lub groziłoby jej rażącą stratą, wówczas sąd uwzględniając powództwo może dokonać zmiany treści umowy, a w ostateczności nawet orzec o jej rozwiązaniu.

Co istotne, klauzula ta znajduje zastosowania zarówno do zobowiązań pieniężnych, jak i niepieniężnych.

Dodatkowo przedsiębiorcy powinni wziąć pod uwagę, że możliwym jest, w przypadku zobowiązań o charakterze pieniężnym, skorzystanie względem przedsiębiorcy przez osobę występującą w umowie w charakterze konsumenta z dobrodziejstwa art. 3581 §3 Kodeksu Cywilnego tzw. małej klauzuli rebus sic stantibus, zwanej także waloryzacją sądową.

Konsument może wystąpić z roszczeniem o:

a) zmianę wysokości świadczenia;
b) sposobu spełnienia świadczenia
w przypadku istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza rozumianej jako rzeczywista wartość pieniądza. Sąd dokonuje zmiany w tym zakresie przy uwzględnieniu interesów stron oraz zasad współżycia społecznego.

Mając na uwadze dynamikę sytuacji gospodarczej, nie sposób z całą pewnością wykluczyć wahań w zakresie wartości pieniądza. Co więcej, zmiany te należy uwzględnić wprowadzając odpowiednie zabezpieczenia obecnie zawieranych umów.

Podsumowanie

Zmiany proponowane przez rząd w ramach tzw. „tarczy antykryzysowej” wywołują ambiwalentne odczucia.

Z jednej bowiem strony państwo, chcąc wspomóc przedsiębiorców w trudnym dla nich pod względem finansowym, ale i organizacyjnym okresie wychodzi z szeregiem propozycji mających stanowić dla nich wsparcie w dalszym prowadzeniu działalności gospodarczej, a jednocześnie pozwolić na uniknięcie bankructwa.

Wczytując się jednak w sposób szczegółowy w prezentowane przez rząd rozwiązania okazuje się, że w dużej mierze opierają się one na: prolongacie istniejących i mających powstać zobowiązań oraz ułatwieniu dostępności zwrotnych form finansowania, takich jak kredyty czy pożyczki. W konsekwencji zobowiązania przedsiębiorców nie tylko nie ulegną w większości obniżeniu, ale i będą tworzyć po stronie przedsiębiorcy dodatkowe obciążenia. Finalnie, może się nawet okazać, że po okresie karencji czy nawet szerzej – okresie ochrony państwa nad przedsiębiorcą, ten nie będzie w stanie udźwignąć ciężaru powstałych w czasie kryzysu zobowiązań. Jednocześnie niejednoznaczne sformułowania i liczne luki mogą stanowić utrudnienie w zakresie możliwości skorzystania z pomocy.

Co więcej, przedstawiony projekt nie zawiera wielu zmian, na które przedsiębiorcy liczyli, jak: odblokowanie środków z rachunków VAT związanych ze split payment (mechanizm podzielonej płatności), ułatwienia w zakresie zawieszenia działalności gospodarczej, wcześniejszy zwrot VAT, refinansowanie rat leasingowych w branży transportowej (mimo braków w tym zakresie w ustawie, wsparcie w tym zakresie zapowiedziała Agencja Rozwoju Przemysłu S.A.), czy ułatwienie w możliwości uzyskania kredytu obrotowego (na bieżące prowadzenie działalności gospodarczej) poprzez ocenę ich zdolności kredytowej na koniec 2019 roku.

W konsekwencji zasadnym jest, aby przed podjęciem decyzji o skorzystaniu z jakiejkolwiek formy wsparcia oferowanej przez państwo w związku z pandemią koronawirusa, dokonać dokładnej analizy obecnej sytuacji finansowej przedsiębiorcy, z uwzględnieniem perspektywy finansowej obejmującej okresy przyszłe. Możliwym jest bowiem, że bardziej korzystnym dla przedsiębiorcy będzie przetrwanie trudnego okresu bez sięgania po jakiekolwiek formy wsparcia lub korzystanie z nich w ograniczonym zakresie aniżeli konieczność wywiązania się z większej liczby zobowiązań po upływie kryzysowego – w ocenie rządzących – czasu, kiedy wsparcia ze strony państwa zabraknie. Państwowa pomoc będzie korzystna jedynie przy zachowaniu przez przedsiębiorców zasad „zdrowego rozsądku” i właściwej oceny swojego położenia biznesowego.

Jednocześnie, w przypadku przedsiębiorców, którzy w dalszym ciągu wykonują czynności w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, w tym wywiązują się z zawartych umów cywilnoprawnych (np. umowy sprzedaży, umowy o dzieło, umowy o roboty budowlane, umowy zlecenie), zasadnym jawi się rozważenie, czy ich realizacja nie stała się niekorzystna bądź utrudniona wobec spowodowanej pandemią wirusa sytuacji, a jeśli tak to czy i w jaki sposób można zmienić ich kształt, aby wykonanie umów było uzasadnione gospodarczo. Dodatkowo, należy zadbać, aby treść obecnie zawieranych umów pozwalała na ich wykonanie wobec ograniczeń związanych z zagrożeniem epidemicznym przy uwzględnieniu uzasadnionego interesu obu stron.