Śmierć przedsiębiorcy, a kontynuacja jego działalności-nowe regulacje

Działalność gospodarcza prowadzona indywidualnie przez osoby fizyczne jest obecnie najpopularniejszą formą prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce. Prowadzenie przedsiębiorstwa w takiej formie nie zawsze jest jednak rozwiązaniem w pełni bezpiecznym, w szczególności z perspektywy potencjalnych skutków prawnych oraz ekonomicznych. 

Ustawodawca, kierując się koniecznością zmian w sferze sukcesji przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby fizyczne rozpoczął prace legislacyjne, efektem których jest podpisanie w dniu 25 lipca 2018 r. przez Prezydenta RP Ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej (Dz.U. Dz.U. 2018 poz. 1629). 

Nowe przepisy i regulacje mają na celu unormowanie sytuacji prawnej przedsiębiorstwa osoby fizycznej na wypadek śmierci takiej osoby, poprzez przyznanie możliwości ustanowienia przez przedsiębiorcę tzw. zarządcy sukcesyjnego, który miałby tymczasowo zarządzać przedsiębiorstwem. Powyższa ustawa zacznie obowiązywać w dniu 25 listopada 2018 r., tj. trzy miesiące po jej ogłoszeniu. 

Obecne regulacje prawne i ich skutki dla przedsiębiorców  

W myśl obecnie obowiązujących regulacji wraz ze śmiercią przedsiębiorcy co do zasady kończy się byt prawny prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa. Taki stan rzeczy implikuje dla spadkobierców zmarłego znaczną ilość problemów w sferze prawa publicznego oraz prywatnego. Z chwilą śmierci przedsiębiorcy wygasają nie tylko numery NIP oraz REGON, ale również udzielone przez niego pełnomocnictwa (np. dla księgowej). Niejednokrotnie rozwiązaniu ulegają nadto wszystkie zawarte przez zmarłego umowy, w tym umowy kredytowe i leasingowe. Bardzo często banki żądają natychmiastowej spłaty zaciągniętych zobowiązań, a przedmiot leasingu podlega natychmiastowej sprzedaży. W przypadku z kolei braku odpowiednich upoważnień bank może zablokować dostęp do rachunku bankowego zmarłego przedsiębiorcy. 

W praktyce śmierć osoby prowadzącej działalność gospodarczą oznacza więc dla jego sukcesorów poważne utrudnienie, bądź nawet uniemożliwienie kontynuowania działalności gospodarczej. 

Cel oraz zakres regulacji

Podstawowym celem nowej regulacji jest zapewnienie przedsiębiorcom będącym osobami fizycznymi warunków do zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci, przy uwzględnieniu, że przedsiębiorstwo należy postrzegać jako dobro prawne, mające nie tylko wartość majątkową i gospodarczą, ale w szczególności społeczną. 

Niewątpliwie intencją ustawodawcy było także wzmocnienie ochrony praw osób trzecich, związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Chodzi tutaj w szczególności o pracowników, kontrahentów, konsumentów oraz innych podmiotów, którzy dotychczas współpracowali z przedsiębiorcą. W obecnym stanie prawnym, nawet jeżeli po śmierci przedsiębiorcy osobom trzecim formalnie przysługują roszczenia lub uprawnienia związane z działalnością gospodarczą przedsiębiorcy, możliwość ich wykonania jest opóźniana, a w niektórych przypadkach staje się niewykonalna. Czas trwania postępowań związanych ze stwierdzeniem nabycia spadku i jego działem, zwłaszcza w przypadku braku aktywności, porozumienia czy współpracy między spadkobiercami, wielokrotnie trwa wiele miesięcy. 

Stworzenie przez ustawodawcę instytucji zarządu sukcesyjnego na gruncie nowej ustawy ma stanowić alternatywne rozwiązanie dla przedsiębiorców i ich sukcesorów, mające doprowadzić do uproszczenia sytuacji prawnej przedsiębiorcy po jego śmierci. 

Wprowadzenie do polskiego porządku prawnego ww. rozwiązań implikuje również wprowadzenie zmian w przepisach m.in. z zakresu prawa cywilnego, prawa administracyjnego, prawa pracy oraz prawa podatkowego.

Zarząd sukcesyjny i zarządca sukcesyjny – nowe rozwiązania

Pod pojęciem zarządu sukcesyjnego należy rozumieć tymczasowy zarząd przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, a więc prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku.

Fundamentalnym założeniem ustawodawcy przy wprowadzaniu nowych regulacji było przyjęcie, że tymczasowy zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem zmarłego przedsiębiorcy powinien być powierzony jednej osobie. Powyższe upodabnia zarząd sukcesyjny do działalności gospodarczej prowadzonej przez osobę fizyczną. Prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku nie jest natomiast wykonywaniem działalności gospodarczej, ponieważ zarządca sukcesyjny będzie zastępować właścicieli przedsiębiorstwa. Ponadto, nie będzie on działał na własny rachunek oraz we własnym imieniu. Skutki jego czynności następować będą bezpośrednio w majątku właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. 

Zarządca sukcesyjny może, choć nie musi posiadać statusu przedsiębiorcy. Nie jest jednak wykluczone, że niektóre osoby pełniące funkcję zarządcy sukcesyjnego, będą w sposób zorganizowany i ciągły profesjonalnie zajmować się działalnością polegającą na zarządzaniu cudzym majątkiem. Przeszkodą do ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest natomiast uprzednie ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy.

W celu ustanowienia zarządu sukcesyjnego niezbędne jest: 

1. powołanie zarządcy sukcesyjnego;

2. zgoda osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji;

3. dokonanie wpisu do CEIDG; 

W myśl nowych regulacji zarząd sukcesyjny - w przeciwieństwie do prokury, obejmuje nie tylko umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku, ale także zobowiązanie do prowadzenia w ogóle przedsiębiorstwa w spadku. Na zarządcy sukcesyjnym będą ciążyły obowiązki między innymi w sferze prawa podatkowego, prawa pracy czy w z zakresu ubezpieczeń społecznych. 

Zarząd sukcesyjny nie będzie mógł być przeniesiony, jednakże zarządca sukcesyjny będzie mógł, podobnie jak prokurent, ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności. Ustawa nie wprowadza dalszych ograniczeń co do zakresu umocowania pełnomocnika czy liczby pełnomocników. Z uwagi na bezpieczeństwo osób trzecich zarządu sukcesyjnego nie można ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich. 

Na gruncie nowej ustawy zarządca sukcesyjny uprawniony będzie do dokonywania czynności zwykłego zarządu, natomiast czynności przekraczające ten zakres będzie mógł dokonywać za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku zgody -  za zezwoleniem sądu. 

Sposoby ustanowienia zarządu sukcesyjnego

Na gruncie nowej ustawy, podstawowym sposobem ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę za jego życia wraz z dokonaniem stosownego wpisu w CEIDG. W takim przypadku przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego na dwa sposoby:

1) może określoną osobę wskazać do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo 

2) może zastrzec, że wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. 

Na osobę zarządcy sukcesyjnego będzie mogła zostać powołana tylko i wyłącznie osoba fizyczna, która będzie posiadała pełną zdolność do czynności prawnych. Co więcej, bez znaczenia będzie to, czy osoba zarządcy sukcesyjnego jest spokrewniona z przedsiębiorcą oraz czy trudni się profesjonalnie zarządem majątkiem. Co ważne, funkcji zarządcy sukcesyjnego nie może pełnić osoba, wobec której prawomocnie orzeczono zakaz prowadzenia działalności gospodarczej.

Z uwagi na okoliczność, że aktualnie przedsiębiorcy rzadko decydują się na uregulowanie kwestii sukcesji za życia, jak również z uwagi na to, że śmierć przedsiębiorcy jest niejednokrotnie zdarzeniem nagłym, ustawodawca wprowadził możliwość powołania zarządcy sukcesyjnego także po śmierci przedsiębiorcy. W takim przypadku, zarząd sukcesyjny będzie mógł zostać ustanowiony na skutek działania osób, które będą zainteresowane kontynuacją działalności przedsiębiorstwa.

Na gruncie wprowadzonych regulacji, zarządcę sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy może powołać: 

1) małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku albo

2) osoba, która przyjęła zapis windykacyjny, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, a jeżeli nie ogłoszono testamentu, w którym został uczyniony taki zapis windykacyjny – osoba, która przyjęła spadek.

Nowa ustawa przewiduje również okoliczności, na podstawie których, zarządca sukcesyjny traci możliwość wykonywania zarządu sukcesyjnego. Są nimi:

1) odwołanie zarządcy sukcesyjnego,

2) rezygnacja zarządcy sukcesyjnego z tej funkcji,

3) śmierć zarządcy sukcesyjnego,

4) utrata przez zarządcę sukcesyjnego pełnej zdolności do czynności prawnych (całkowite albo częściowe ubezwłasnowolnienie),

5) uprawomocnienie się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej przez zarządcę sukcesyjnego.

W przypadku wystąpienia jednej z powyżej określonych przesłanek, przez okres jednego miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG możliwe będzie powołanie kolejnego zarządcy sukcesyjnego. 

Istotnym jest również fakt, iż w przypadku, gdy którakolwiek z powyższych okoliczności zaistnieje przed śmiercią przedsiębiorcy, a przedsiębiorca nie powoła kolejnego zarządcy sukcesyjnego ani zarządcy podstawionego, to z chwilą śmierci przedsiębiorcy nie zostanie ustanowiony zarząd sukcesyjny. Taka sytuacja będzie miała miejsce nawet w sytuacji, kiedy w chwili śmierci przedsiębiorcy był ustanowiony i ujawniony w CEIDG zarządca sukcesyjny. 

Wnioski oraz ocena regulacji 

Z uwagi na fakt, że celem wprowadzonych regulacji jest rozwiązanie istniejących problemów dla spadkobierców przedsiębiorców prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą, to z takiej perspektywy zmiany te należy ocenić z pewnością pozytywnie. Nowe regulacje zapewne ułatwią kwestię prowadzenia bieżących spraw przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy, aż do momentu zakończenia wszelkich spraw spadkowych, trwających niekiedy wiele miesięcy. Ponadto, zaproponowana forma tymczasowej kontynuacji funkcjonowania przedsiębiorstwa, przyczyni się nie tylko do dalszego generowania ewentualnych zysków czy zachowania miejsc pracy, ale także umożliwi regulowanie bieżących zobowiązań publicznoprawnych oraz zobowiązań kontrahentów.

Nie mniej jednak, pragniemy w tym miejscu zwrócić uwagę, że polskie prawo przewiduje rozwiązania korzystniejsze, które minimalizują potencjalne ryzyka dla przedsiębiorcy, a których wprowadzenie należy rozważać za życia przedsiębiorcy. 

Na gruncie obecnego stanu prawnego, osoby fizyczne będące przedsiębiorcami i prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą mogą dokonać przekształcenia prowadzonej działalności w inną formę prawną, tj. spółkę prawa handlowego, korzystając z dwóch podstawowych rozwiązań, a mianowicie:

1) przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową, w praktyce najczęściej w jednoosobową spółkę z o.o.;

2) wniesienie przedsiębiorstwa aportem do wcześniej założonej spółki prawa handlowego.